[Eind deze maand verschijnt bij Athenaeum – Polak & Van Gennep de eerste Nederlandstalige uitgave van de Historia Augusta. De vertaling van deze curieuze reeks biografieën van Romeinse keizers is van John Nagelkerken. Dit is de zevende van een reeks van negen blogposts; de eerste is hier.]
Beide hypothesen – een datering rond 375 of rond 395 – zijn mogelijk. Dezelfde feiten kunnen erdoor worden verklaard. Camerons eerdere datering kan echter méér feiten verklaren, en verdient daarom de voorkeur. (Deze vuistregel om tussen twee concurrerende hypothesen te kiezen, staat bekend als “excess empirical content”.)
Verklaarbaar wordt in de eerste plaats de welhaast maniakale lof voor het huis van keizer Constantinus. Ook al was in 363 de laatste mannelijke telg van deze dynastie gestorven, de vrouwelijke afstammelingen stonden nog in hoog aanzien, en in 374 trouwde een kleindochter van Constantinus met keizer Gratianus. Als we de Historia Augusta vroeg dateren, is de lof voor het huis van Constantinus verklaarbaar, twintig jaar later is hij dat niet.
Er is nog een ander aspect van de biografieën dat rond 375 begrijpelijker is dan rond 395. De biografie van keizer Probus eindigt met de constatering dat zijn afstammelingen zich vestigden in Verona, waar zieners hun een grootse toekomst voorspelden. Dit kan alleen een verwijzing zijn naar Sextus Claudius Petronius Probus, een van de belangrijkste Romeinse bestuurders uit de tweede helft van de vierde eeuw. Zijn curriculum vitae vermeldt zo’n beetje elke functie die er te bekleden viel: quaestor, praetor, gouverneur van onder meer Africa, Illyricum en de Gallische provincies, viermaal prefect van de lijfwacht en consul in 371, samen met de pas twaalf jaar oude Gratianus. Petronius Probus was getrouwd met een Anicia Faltonia Proba, die op haar beurt een kleindochter was van Betitia Faltonia Proba (een bekende christelijke dichteres) en Clodius Celsinus, een van de dominante aristocraten rond het midden van de vierde eeuw. Het zijn inmiddels totaal vergeten namen, maar in de vierde eeuw waren dit beroemde mensen, en de auteur van de Historia Augusta verwijst in zijn tekst nogal eens naar (deels fictieve) Celsini, Faltonii en Probi. De opvallendste daarvan is de Celsinus aan wie de biografie van keizer Probus is opgedragen, maar ook de Faltonius die zich uitsprak tegen jonge keizers, behoort in deze categorie. De conclusie dringt zich op dat de Historia Augusta onder andere is geschreven om de familie van Petronius Probus van Verona in het zonnetje te zetten.
Dit was een christelijke familie, en dat verklaart ook waarom oudheidkundigen zo weinig aandacht hebben besteed aan de aanwijzingen in de biografie van Probus. Men was zó gefixeerd op de mogelijkheid dat de Historia Augusta een heidense stem kon zijn, dat men andere informatie niet op de juiste waarde wist te schatten. Een tunnelvisie. Inmiddels concluderen steeds meer oudheidkundigen dat de felle religieuze polemieken uit onze bronnen, waarop men het beeld van een strijd op leven en dood tussen christendom en heidendom baseerde, vooral zijn geschreven door fanatieke gelovigen die niet representatief zijn voor de laatantieke samenleving. Het wordt steeds duidelijker dat de meeste mensen destijds gematigd waren, en dat belangstelling voor het klassieke verleden beslist niet het exclusieve speelveld was van de heidense aristocratie.
Wat we dus zien, is dat oudheidkundigen, sinds ze ontdekten dat de datering en het auteurschap van de Historia Augusta niet waren wat ze leken, zochten naar een belangwekkende reden voor de maskerade. Een religieus conflict kon zo’n reden zijn, maar rond 375 was voor geheimzinnigdoenerij geen aanleiding, en zelfs als we zouden vasthouden aan een late datering, blijkt het conflict voor de meeste Romeinen weinig betekenis te hebben gehad. Het zou wel eens kunnen zijn dat geleerden te lang hebben gedacht dat de Historia Augusta een serieuze boodschap moest bezitten, terwijl het in feite niets meer is dan een literair spel.
Dit is leuk!