Terwijl ik op Sicilië was, heb ik niet alleen mooie musea bezocht, langs ruïnes geslenterd, lekker gegeten, gesproken met mensen van een van de leukste reisgezelschappen die ik ken en voetbal gekeken, maar soms ook gewerkt aan mijn boek Israël verdeeld, dat nu snel af moet om nog in oktober in het Rijksmuseum van Oudheden ten doop te kunnen worden gehouden. Ik schreef onder meer het einde en werk momenteel, op Curaçao, aan twee halve hoofdstukken. Ik denk dat dit de, ietwat sentimentele, slotzinnen zullen zijn:
De halachische discussies verklaren alleen waarom bepaalde stromingen zijn ontstaan. De sekte van de Dode Zee-rollen vond zijn oorsprong in discussies over onder meer het overgieten van water, de stroming rond Jezus bakende zich van de andere af door opvattingen over bijvoorbeeld echtscheiding en eedaflegging. Het was echter Rome dat bepaalde welke stromingen overleefden. Wie een voorbeeld zoekt van de impact die imperialisme kan hebben, vindt het hier.
Dat wil echter niet zeggen dat de machten van deze aarde uiteindelijk het laatste woord hebben. Rome is gevallen, maar in de Dode Zee-rollen, in de evangeliën en in de Mishna klinken nog altijd de stemmen van talloze gewone mensen die zich afvroegen hoe ze het beste konden leven.
Hun stemmen klinken nog altijd. Joden en Christenen grijpen tot op de dag van vandaag terug op dit verleden. Lange tijd hebben beide groepen daarbij vooral geselecteerd, maar dat is allang voorbij. Eenzijdige visies op het vroege Christendom en het rabbijnse Jodendom bestaan vooral bij mensen wier geloof groter is dan hun vertrouwen in de mogelijkheden van de geschiedwetenschap en bij mensen die hun geloof achter zich lieten en de ontwikkelingen niet langer hebben gevolgd. Aangezien we niet leven in een technocratie, waarin iedereen over alles wetenschappelijk moet denken, zal de verteller van een geschiedverhaal zo’n keuze respecteren, hoewel hij ook constateert dat de Joodse religie aan het begin van onze jaartelling pluriformer en veelkleuriger was dan wel wordt aangenomen.
Maar misschien wordt het wel een heel ander slot. Ik ken mezelf inmiddels langer dan vandaag en weet dat ik mijn teksten tot het laatste moment wijzig.
Die slotzin is inderdaad niet best. Zoals zo vaak wordt hij beter als je hem inkort. Dan denk ik aan iets als “De verteller van dit geschiedverhaal constateert dat de Joodse religie aan het begin van onze jaartelling pluriformer en veelkleuriger was dan wel wordt aangenomen.”