Nee, de titel van dit stukje mag anders suggereren, maar er is geen verband met het trieste verhaal over de Palmyreense danseres waarover ik eerder blogde. Dit keer gaat het om een vertaalprobleem.
Een vriendin van me is een oud-Griekse tekst aan het vertalen, Het leven van Apollonios van Tyana van Filostratos, een auteur die leefde in de Romeinse keizertijd. De titelheld was een beroemde filosoof en is de enige ons bekende niet-christelijke denker die seksuele onthouding beoefende. Dat laat onverlet dat de tekst enkele “hetairen” vermeldt, een woord dat in het Nederlands eigenlijk niet kan worden vertaald. Het gaat om hoog-opgeleide gezelschapsdames die in dienst konden worden genomen om een diner met hun sprankelende conversatie te verlevendigen, en die na afloop ook seksuele diensten leverden.
Het vertaalprobleem is dat alle Nederlandse woorden (hoer, prostituee, sekswerkster…) associaties hebben die in het Grieks niet aanwezig zijn. “Sekswerker” probeert het vak te presenteren als een puur economische transactie, terwijl “hoer” heel negatief is. De onvertaalbaarheid zegt veel over veranderende attitudes: waar prostitutie in onze cultuur vooral aan de orde is gekomen in de teksten van moralisten en juristen, duiken hetairen vooral op in teksten over de Griekse dinercultuur.
Het enige woord dat de positieve gevoelswaarde van “hetaire” overdraagt, is “meisje van plezier”. Helaas is dat ook een wat problematisch woord. De vertaalster van Het leven van Apollonios van Tyana ervaart het namelijk als ouwerwets. Zelf heb ik die indruk niet; ik vind het zelfs een prettige lichtvoetigheid uitstralen.
Wat denken de lezers van deze kleine blog? Reacties worden zeer gewaardeerd.
Het Japans heeft de oplossing.
Ja, geisha. Heb ik ook aan gedacht. Maar ik denk dat de gemiddelde lezer het even merkwaardig zal vinden als de (zeer correcte) vertaling van het latinisme ´speculator´ als ´licence to kill´ in het Evangelie van Marcus…
http://mainzerbeobachter.wordpress.com/2011/07/14/james-bond-in-de-bijbel/
Als geisha toch niet zou voldoen, dan zijn er nog de “gezelschapsdame” en de “madelief”.
Gezelschapsdame is zo´n gek idee nog niet.
De salonmadelief is te gewaagd ?
Ja, die is echt te ongebruikelijk.
Niet gehinderd door teveel aan kennis: het doet denken aan de begrippen courtisane of geisha. Daar hangt een zweem omheen van niet enkel platte sex, maar een combinatie van verhevenheid en lust. Probleem is dat we in onze calvinistisch taalgebruik daar geen termen meer voor hebben. We hebben niet eens een liefdevolle term voor de geslachtsdaad. Neuken is plat. Met elkaar naar bed gaan verhuld. Een escortdame had ooit iets misschien iets wat er op leek. Maar ook dat heeft een negatieve connotatie gekregen en is misschien te tijdgebonden.
Je slaat de spijker op de kop: het vertaalprobleem is ontstaan doordat onze cultuur bepaalde normen heeft waarmee we niet in staat zijn neutrale (of positieve) termen voor iets te bedenken. Dat is overigens niet uniek: in het Grieks is het waarschijnlijk niet mogelijk iets aardigs over intelligente vrouwen, barbaren of slaven te formuleren.
Wanneer één woord de lading niet kan dekken voor een gegeven, kan een uitvoerigere term misschien een oplossing bieden? Ik dacht heel even aan ‘gezelschapsdame met extra’s’ of ‘geisha’s avant la lettre’.
Ja, dat zou een mogelijkheid kunnen zijn. Met “gezelschapsdame” vermijden we een vreemd woord. Het heeft bovendien het voordeel dat we een lange omschrijving vermijden, die in een literaire vertaling toch wat storend zal werken.
Hoewel ik de opleiding mis m.b.t. de de ouden kan ik inderdaad me termen van escortdame of callgirl voorstellen.
Maar waarom niet gewoon gezelschapsdame ? Dit is een ‘ontsekste’ term, maar past misschien het beste bij hoe de ouden het ervoeren. Sex was voor hen (maar Jona kan me corrigeren !) een normaal onderdeel van het leven. Wat ik van een Heitare begrijp is dat ze voor verluchtiging het gesprek erbij waren, vrouwen kunnen gesprekken taktischer een ander koers geven. Dat er daarna sex bij kwam, soit.
Met groet
Ik vermoed inmiddels ook dat “gezelschapsdame” een mooie vorm is.
Overigens weet ik niet zeker of seks bij de oude Grieken een “normaal” onderdeel van het leven was. Althans niet voor vrouwen. Op afbeeldingen die we van de geslachtsdaad hebben, staan vrouwen vrijwel zonder uitzondering afgebeeld als gebruiksvoorwerpen. Het plaatje wat ik bij mijn artikel voegde, is de enige mij bekende afbeelding die een zekere tederheid toont. (Niet verder vertellen: is eigenlijk Romeins.)
Uit de lesmethode Pallas ken ik een Griekse vaasafbeelding met een opvallend tedere erotische scène:
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Shuvalov_Painter_erotic_scene_Antikensammlung_Berlin_F2414_n2.jpg
Wie süß!
Als variant: een vrouw of meisje van lichte zeden.
Dat ervaar ik zelf als ietwat negatief, maar ik leg het voor aan de vertaalster.
Geisha is te cultureel bepaald en veronderstelt een veel grotere beheersing van de kunsten (ik bedoel nu muziek, literatuur ed) dan voor een hetaire moet worden aangenomen.
Meisje van plezier klinkt eenvoudig ’te jong’
Call girl kan niet voor een tijdperk zonder telefoon en is net als escort te sexueel getint.
Animeermeisje klinkt ook te jong en veronderstelt een dubbele agenda die hetairen waarschijnlijk niet hadden.
Gezelschapsdame is de optie met de minste nadelen.
Of je moet het zoeken in neologismen als ‘vermaakdames’, ‘amuseervrouwen’ of iets dergelijks.
Helemaal mee eens – “gezelschapsdame” (dat inmiddels drie of vier keer is voorgesteld) lijkt het minst slecht.
‘Publieke vrouw’ ben ik nog niet tegengekomen.
Ik beschouw het als iets te negatief; maar het gaat mee naar de vertaalster.
tja, soms als iets niet te vertalen is zou je het misschien ook niet moeten vertalen. Ik vind het zelf dan prettiger als de onvertaalde term blijft staan en in een verwijzing uitleg wordt gegeven.
Gezelschapsdame geeft mij nl nog een ander beeld; dat associeer ik met veredelde verzorgsters van rijke oude dames.
Misschien dat “gastvrouw” evt nog een optie is?
Onvertaald laten is inderdaad een optie: we doen dat ten slotte ook met een woord als consul.
Onvertaald laten is een goede optie. Je mag rustig aannemen dat het beoogde publiek van zo’n vertaling bekend is met het woord hetaire. Desnoods kan er een voetnoot worden toegevoegd.
Onvertaald laten is inderdaad een optie, ook omdat het gaat om een redelijk obscure tekst. Mensen die het lezen, zullen al wel íets over de Oudheid weten.