Ik moest onlangs op het station in Amersfoort wachten op een aansluitende trein, en wandelde even het stationsplein op. Daar staat namelijk deze zonnewijzer. Het is een heel leuk kunstwerk, dat letterlijk de zon aanwijst, ook als het bewolkt is of als de zon zich ’s avonds bevindt onder de horizon. Er staat ook uitleg bij, maar ik beken dat ik daar enige moeite mee heb.
Een zonnewijzer is een instrument dat de ware plaatselijke zonnetijd aangeeft.
Wat zou “de ware plaatselijke zonnetijd” zijn? Een definitie ontbreekt.
Eeuwenlang werd deze gebruikt om er de tijd op af te lezen.
Ik denk dat is bedoeld: “Eeuwenlang werd dit instrument gebruikt om er de tijd op af te lezen”, maar daar verwijst “deze” niet naar. Wat er nu staat, is dat je van de ware plaatselijke zonnetijd de tijd kunnen aflezen, wat niet de opzet is.
Toen het mechanische uurwerk meer en meer in gebruik kwam, ontdekte men dat de regelmatig lopende klok en de zonnewijzer niet altijd gelijk liepen.
Dit is begrijpelijk. Alleen is het niet waar. De Babyloniërs en Grieken wisten al dat de zon, en dus een zonnewijzer, niet dezelfde tijd aangaf als bijvoorbeeld een waterklok. De Alexandrijnse astronoom Ptolemaios gaat vrij uitvoerig in op de materie.
Ik zal het hierbij laten, want ik ben er in dit stukje niet op uit de makers van het leuke kunstwerk en hun sterrenkundige adviseurs af te zeiken. Het is namelijk ontzettend goed dat men de moeite heeft genomen een kunstwerk te maken dat een wetenschappelijk principe uitlegt. We zouden er meer van moeten hebben en de diverse gemeentes – Apeldoorn bijvoorbeeld – zouden er wat meer eerbied voor moeten hebben.
Maar ik zou er ook een lief ding voor over hebben als men wetenschap iets professioneler zou uitleggen. Dat geldt niet alleen voor de sterrenkunde, die nu net een discipline is die haar wetenschapscommunicatieve zaken redelijk op orde heeft, maar voor alle wetenschappen. De hier gemaakte vergissingen – een begrip ongedefinieerd introduceren, een taalfout en een inhoudelijke fout – zijn beslist niet zeldzaam en waren te vermijden geweest. Misschien was het bordje met uitleg dan een halve alinea langer geweest, maar de gemiddelde treinreiziger zou de informatie beter hebben begrepen en zou niet zijn weggelopen met het idee dat wetenschap boven z’n pet gaat, zoals nu en onterecht het geval is.
Het team van kunstenaars en astronomen dat de Amersfoortse zonnewijzer maakte, verdient alle lof voor deze poging wetenschappelijk inzichtelijk te maken. Laat dat voorop staan. Maar men had even moeten bellen met een volkssterrenwacht, met een wetenschapsjournalist of met Stichting de Koepel. Er is veel expertise op het gebied van wetenschapscommunicatie, en het is jammer dat men die onvoldoende heeft aangeboord.
“de ware plaatselijke zonnetijd”
Dat een definitie ontbreekt is niet zo heel erg. In de natuurkunde is een grootheid als massa ook nauwelijks gedefiniëerd*}. Waar ik moeite mee heb is de term “aangeven”. Die heeft alleen betekenis als er ook een schaalverdeling is en uit je stukje heb ik dat niet mogen opmaken.
Indien er wel een schaalverdeling aanwezig is betekent plaatselijk “alleen geldig voor deze plaats” en ware dat aan andere schaalverdelingen, zoals die op horloges, allerlei compromissen zijn verbonden, zoals standaardisering over verscheidene landen. Wat ik dan onmiddellijk wil weten is waar die eventuele schaalverdeling haar nul heeft gekozen, of deze verbonden is aan zonsopgang en aldus fluctueert, wat de eenheid dag precies betekent en hoe die is onderverdeeld.
Het is wel leuk dat het apparaat van de veronderstelling uit lijkt te gaan dat de Zon om de Aarde draait. Daar is vanuit wiskundig oogpunt geen enkel bezwaar tegen.
Als dat er allemaal niet bijstaat heb je groot gelijk: een ernstig gemiste kans.
*Massa is een fundamentele grootheid en kan dus niet gedefiniëerd worden in termen van versnelling en kracht, omdat die al in termen van massa gedefiniëerd zijn. Tijd is een andere fundamentele grootheid; er zijn er in totaal zeven, met hoek en ruimtehoek als hulpjes.
Ik vulde de pagina over ‘zonnewijzer’ op Wikipedia – die ik in 2004 gestart ben, opvolg en aanvul – op met een definitie van de zonnetijd. Je vindt die in het hoofdstukje ‘Kloktijd of zonnetijd?’
De Wikipedia-pagina over zonnetijd is te ingewikkeld.
Willy Leenders, Hasselt in Vlaanderen.
Nog even doorzeuren over definities.
Richard Feynman: We can’t define anything precisely. If we attempt to, we get into that paralysis of thought that comes to philosophers… one saying to the other: “you don’t know what you are talking about!”. The second one says: “what do you mean by talking? What do you mean by you? What do you mean by know?”
Nee hoor, WL, voor een natuurkundeleraar is de pagina over zonnetijd echt niet te ingewikkeld. Mijn vragen zijn keurig beantwoord. Door de hoogste stand van de zon als nulpunt te kiezen is het bijvoeglijk naamwoord “ware” wel gerechtvaardigd, ja, afgezien van een oeverloze semantische discussie.
DEZE zonnewijzer;
met “men” wordt “menigeen” bedoeld, niet per se alle mensen op de hele wereld door de hele geschiedenis heen – in dit geval de mensen die het mechanische uurwerk gingen gebruiken en die tot kort daarvoor dachten … enz.
Vraag eens een paar mensen of ze begrijpen wat met “ware plaatselijke zonnetijd” in deze context bedoeld wordt en je zult verbaasd staan: soms maakt een definitie de boel ingewikkelder. Zie de eerdere reacties…
Amersfoort RULES!