[Steeds weer lees je dat de Europese cultuur is gebaseerd op de antieke, maar dat is op één punt in elk geval niet zo: de seksualiteit. De westerse seksuele moraal is eeuwenlang totaal anders geweest dan die van de oude Grieken en Romeinen. Op de vraag hoe dat kon veranderen, wordt wel geantwoord dat dit kwam door de opkomst van het christendom. Het leek me aardig een oud artikel uit het ter ziele gegane tijdschrift Momentum af te stoffen. Bij dezen.]
***
Vanaf het moment waarop de Sumeriërs hun eerste spijkerschrifttekens in de klei krasten tot het moment waarop de antieke Mediterrane cultuur instortte, verstreken ruim zesendertig eeuwen. Omdat de bevolking van de oude wereld ongeveer honderd miljoen bedroeg, het generatievernieuwingsniveau rond de tweeëntwintig jaar lag en slechts één derde van de mensen geslachtsrijp werd, moeten er al met al ruim vijf miljard meningen hebben bestaan over de vraag hoe het op seksueel gebied nu eigenlijk hoorde.
Over al die meningen weten we maar heel weinig. Het is waar dat we enkele geschreven bronnen hebben, maar we kunnen nauwelijks vaststellen in hoeverre die representatief zijn. Daarnaast hebben we veel afbeeldingen, maar die zijn mogelijk misleidend omdat we niet weten of deze of gene afbeelding een weergave is van een seksuele praktijk, een beschroomde afzwakking daarvan of een fantasie. Het monitoringprogramma van het NISSO is ook niet gebaseerd op de Bouquetreeks en de Playboy. Wat we missen is het antieke equivalent van de rubrieken “kinderen”, “relaties” en “seks” van het Vivaforum, waar mensen kunnen bespreken wat hen bezighoudt – ook op het gebied van de seksualiteit.
Alles wat we weten over de antieke beleving van de lichamelijkheid is dus ad hoc, en zo beschouwd is de vraag naar het ontstaan van de Europese seksuele moraal en praktijk in feite onbeantwoordbaar. Er is vanaf de vierde eeuw een toename van christelijke teksten, waarin celibaat werd geprezen en echtscheiding bemoeilijkt, maar in hoeverre die moraal de praktijk heeft beïnvloed, is de vraag. De overgeleverde christelijke teksten zijn immers geschreven door auteurs die door latere generaties kopiisten als belangrijk werden beschouwd, maar dat wil niet zeggen dat ze in de Late Oudheid belangrijk werden gevonden of dat ze representatief waren voor het gedrag van de gemiddelde christen.
Ook vinden we felle veroordelingen van homoseksualiteit in de laatantieke, gekerstende rechtsteksten, maar het is methodisch onjuist juridische voorschriften op te vatten als beschrijvingen van de praktijk. In de vierde en vijfde eeuw werd de Romeinse boeren ook minstens twintig keer verboden hun land te verlaten, en de herhaling van die bepaling bewijst vooral dat geen mens zich daar iets van aantrok.
En dan is er nog de simpele kwestie dat ze in de Late Oudheid de onhebbelijke gewoonte hadden niet zó te leven dat onderzoeksvragen van vijftien, zestien eeuwen later konden worden beantwoord. De oudheidkundige die iets over antieke seksualiteit wil weten, vindt het onderwerp belangrijk, maar dat wil niet zeggen dat de laatste heidenen en de eerste christenen het boeiend genoeg vonden om erover na te denken. De huidige christelijke obsessie met seksualiteit correspondeert vrijwel zeker niet met iets wat in de Oudheid belangrijk werd gevonden.
“Vrijwel zeker”: wat ik nu zal schrijven is evenzeer een reconstructie als de theorie dat de opkomst van het christendom de laatantieke beleving van de seksualiteit zou hebben veranderd. Niettemin: het vroege christendom lijkt zich te hebben beperkt tot het benadrukken van huwelijkstrouw en had geen speciale aandacht voor seksualiteit. Het Nieuwe Testament bevat wél een hele batterij waarschuwingen tegen rijkdom, maar het aantal veroordelingen van abortus is precies nul. Het is dus niet zo verrassend dat er aanwijzingen zijn dat de gelovigen zich weinig aantrokken van de toch al beperkte seksuele leer van de Kerk. Toen patriarch Theofilos van Alexandrië, die we kennen als Prinzipienreiter, in 409 de Libische grootgrondbezitter Synesios uitnodigde bisschop van Ptolemais te worden, stelde deze als voorwaarde dat hij zijn echtgenote niet hoefde te verstoten. Theofilos ging akkoord. De anekdote hoeft niet representatief te zijn, maar toont dat het denkbaar is dat celibaat gold als aanbevelenswaardig en dat ook zeer hoge kerkelijke autoriteiten – de bisschop van Ptolemais had de rang van metropoliet – er hun eigen ideeën op na mochten houden. Mogelijk was seks voor antieke christenen totaal geen thema.
Zoals gezegd: het is de vraag of dit voorbeeld representatief is. Synesios’ tijdgenoot Augustinus van Hippo denkt er heel anders over en benadrukt in zijn oeuvre de waarde van het celibaat veel meer. Wie zich dáár op baseert en Synesios vergeet, is bezig met cherry picking. Dat klinkt vanzelfsprekend, maar het moet benadrukt worden dat de gangbare theorie dat het christendom de doodsklap gaf aan de traditionele omgang met seksualiteit, is gebaseerd op selectieve omgang met de bronnen. Het enige wat we zeker weten is dat de bisschoppelijke opvattingen variëren en dat, voor zover er een kerkelijke seksuele moraal bestond, mensen hun eigen plan trokken. Alle bisschoppen wezen prostitutie af, maar bordelen en prostituees verdwijnen niet uit onze bronnen.
Cherry Picking……… Hehehehehe
Nu pun intended!
Augustinus was zo’n zondaar, dan is het ook geen wonder dat hij voorstander van het celibaat was…
Je zou verbaasd zijn over Augustinus. Zijn seksuele leven is eigenlijk keurig, heel normaal voor de vierde eeuw. Hij schiet tekort ten opzichte van geen enkele standaard, behalve die van een heilige.
Een leuk boek over de man is dat van Gary Wills.
Ik bedoel dat hij zichzelf als zo’n zondaar beschouwde… met navenante reactie (noemen ze dat niet ‘projectie’?).
Of Goldhill prutswerk aflevert kan jij beter beoordelen dan ik, maar dit
“Goldhill vergeet dat Paulus een farizese jood was die een messias was gaan volgen met zeer uitgesproken opvattingen op precies dit punt.”
weerlegt volgens mij niet dat de verandering in seksuele moraal zijn oorsprong vindt in het christendom. Het verlegt die oorsprong alleen wat naar achteren. Dan is de vraag waar Jezus zijn uitgesproken opvattingen vandaan had. De voor de hand liggende hypothese is het joodse geloof, die dan in dit opzicht precies tegengesteld moet zijn aan de Grieks/Romeinse moraal (die twee zijn ook niet hetzelfde voor zover ik weet en iig de laatste was niet constant, maar soit).
Volgens mij presenteer je hier een schijntegenstelling tussen Goldhill en jou. Uiteraard is het dan nog steeds mogelijk dat Goldhill prutswerk afleverde.
Het is leuk hoe je de Mount Everest drogreden weer eens verwerkt. Bertrand Russell wees er in Geschiedenis der Westerse Filosofie al op dat de schrijfsels van hoog opgeleide intellectuelen op geen enkele wijze representatief kunnen zijn voor de ongeletterde slaven en gewone burgers. Iets soortgelijks geldt voor de twee Renaissances (de Italiaanse en de Noordelijke een paar decennia erna). De Middeleeuwen waren niet afgelopen met de geboorte van Keizer Karel V, zoals ik nog impliciet leerde op de lagere school. Om de Rebellie der Lage Landen te begrijpen is enige kennis van de Middeleeuwse mentaliteit nodig – Filips II was in een aantal opzichten moderner dan Willem de Zwijger.
“Mogelijk was seks voor antieke christenen totaal geen thema.”
Dat lijkt mij aan de hand van Synesios een voorbarige conclusie. Als celibaat aanbevelenswaardig was was seks dat blijkbaar niet zozeer en dus wel een thema. Maar een negatieve seksuele moraal is inderdaad een non-sequitur.
“Wie zich dáár op baseert en Synesios vergeet, is bezig met cherry picking.”
Niet helemaal. Men kan argumenteren dat Augustinus uiteindelijk gewonnen heeft. De vraag is alleen wanneer die overwinning bezegeld is.
Want, leuk vind ik dat, ook jij beperkt onnodig je blik. Om de invloed van het christendom op de seksuele moraal vast te stellen dienen we ook naar de Middeleeuwen en de Reformatie (hé, daar is Augustinus weer – Synesios was echter vergeten) te kijken. Daar weet ik ook nauwelijks iets van, maar wel weet ik dat we bij Lyndal Roper te rade kunnen gaan.
http://en.wikipedia.org/wiki/Lyndal_Roper
The holy household: Women and morals in Reformation Augsburg. (Oxford, 1989)
Ook heb ik wel eens gelezen dat seks in de Middeleeuwen een nogal vrije boel was, maar ik weet helaas volstrekt niet meer waar.
Wat Paulus, Augustinus en anderen na hen schreven over seks is hoe dan ook slechts representatief voor bepaalde delen van hun eigen kringen. Er is nog een ander punt dat we niet moeten vergeten: als gelovigen tegenwoordig zichzelf gelovig noemen, maar nauwelijks de voorschriften van hun eigen geloof navolgen, moeten we niet veronderstellen dat dat 1500 tot 2000 jaar geleden anders was. Waarom zouden de vroege christenen niet met de mond het ene belijden en in de praktijk het tegengestelde doen? Niets is menselijker.
Dank voor je uitgebreide reactie. Ik heb Goldhill eruit gesloopt. Het was bedoeld om slordig denken te illustreren, maar vergde meer uitleg dan ik (in een inleiding) kon geven, waardoor het van mijn zijde slordig was.
Interessant onderwerp, Jona. Ik schreef (al weer heel wat jaren geleden….) een doctoraalscriptie met als titel “Mousa Paidike of Musa Puerilis: normen en waarden in de Romeinse homosexualiteit”. Onleesbaar, vrees ik, anno 2013. Maar goed: het onderwerp sprak me wel aan, en dan met name het ‘feit’ dat wij volgens een waardenpatroon leven dat zijn oorsprong beslist niet in de antieke oudheid heeft. Zelfs de Romeinen keken trouwens alweer anders tegen homoseksueel gedrag aan dan de Grieken….
Kenneth Dover had destijds zijn degelijke studie “Greek Homosexuality” gepubliceerd (1978), maar iets vergelijkbaars over de Romeinen was er nog niet….we moesten nog lang wachten op Craig Williams’ boek “Roman Homosexuality, Ideologies of Masculinity in Classical Antiquity” (1999).
Ik ben benieuwd naar het vervolg van je artikel!
Dat komt morgen. Bedankt voor je reactie!