Kijk kijk, het kan dus toch, de Oudheid goed uitleggen aan de burger. Ik zag het in Arslantepe, een opgraving bij het huidige Malatya, een Turkse stad de bovenloop van de Eufraat. Wie de opgraving bezoekt, ziet eerst een reeks mooi-verzorgde kopieën van de stadspoort die hier in het eerste kwart van het eerste millennium v.Chr. heeft gestaan, met een standbeeld van een koning en een groot aantal reliëfs (“orthostaten”). Hier, in het volle zonlicht, krijg je er eigenlijk een beter beeld van dan in het Museum voor Anatolische Beschavingen in Ankara, waar de originelen zijn.
Op de eigenlijke opgraving concentreert men zich momenteel op het immer fascinerende Chalcolithicum (“Kopertijd”) en de Vroege Bronstijd, dus zeg maar de periode van 3400-2750 v.Chr. Dit is een interessant tijdvak, die wordt uitgelegd op borden die op de relevante plaatsen tussen de ruïnes staan. Aan het begin van deze periode leefden de mensen nog in een egalitaire boerensamenleving; aan het einde ervan bestonden steden, staten en sociale stratificatie en stond men op het punt echte imperia te bouwen. Het is leuk om te zien, want dit is dus in Turkije en niet in Egypte of in het zuiden van Mesopotamië, waar men het ontstaan van de stedelijke beschaving meestal localiseert.
Een eerste aanwijzing dat er iets te gebeuren stond, was de bouw van een voor die tijd opvallend groot, voor iedereen toegankelijk heiligdom (“tempel C”), die de plaats domineerde tot ongeveer 3350 v.Chr. Er moet een beginnende centrale autoriteit hebben bestaan, zo legden de borden uit. We kunnen toevoegen dat dit een religieuze autoriteit moet zijn geweest, of beter: een elite die zich legitimeerde via vrome zorg voor de goden. Daarna, aan het einde van het Chalcolithicum (in periode Arslantepe VIa) ontstond een paleis van ruim 2000 vierkante meter, met een civiel woonhuis, voorraadkamers en twee wat kleinere tempels. Enkele elite-huizen lagen er vlak naast.
Je ziet hier het ontstaan van zowel sociale stratificatie als een niet-religieuze elite. Of, zoals men het wervend samenvat, “5000 years ago, near the Euphrates, the state was born”. Het is niet moeilijk te zien dat de nieuwe elite uit de generaal en zijn manschappen moet hebben bestaan, want er werden ook zwaarden gevonden – de oudste ter wereld. De tempels waren niet zo toegankelijk meer, wat suggereert dat de nieuwe elite de band met het Hogere wist te monopoliseren en dus de gewone boeren afhankelijk had gemaakt. Voorraadkamers bevestigen dit: er was een mooi-versierde ontvangstzaal, met aan weerszijden ruimtes waarin zaken werden afgedragen en zaken konden worden uitgedeeld. De vakterm is “redistributie-economie”: de boeren leverden hun oogst in en kregen in ruil bescherming, eten en zaaigoed.
Ik vat het hier allemaal wat kort samen, maar het is duidelijk dat de Italiaanse opgravers van Arslantepe hun bezoekers serieus nemen. Ze leggen goed uit wat de vondsten betekenen en ook welk belangrijk proces, staatsvorming, hier wordt gedocumenteerd. De uitleg is helder, en als je bij bijvoorbeeld de voorraadkamers staat, is daar ook de uitleg over de redistributie-economie, terwijl je, als je leest over de zwaarden, zelfs de kuil kunt zien waarbij ze zijn gevonden.
Ik ben blij hier te zijn geweest, want nog gisteren zag ik hoe het niet moet. Ik zal de naam van de opgraving met de mantel der liefde bedekken, maar et gaat om een plaats waarvan vele vondsten zijn te zien in de Archeologisch Musea van Istanbul en in het Berlijnse Pergamonmuseum. Voorwaar een site die bekend is en nieuwsgierig maakt. Vandaar dat ik de opgraving nu wel eens wilde zien, en dat was des te makkelijker omdat er de afgelopen jaren is gegraven.
Ik verwachtte dat er wel ergens een bord zou staan waarop werd uitgelegd wát men aan het opgraven was, al was het maar omdat je als archeoloog op die manier een hoop vragen kunt vermijden en tenminste kunt doorwerken. Niets van dat alles echter, en het leek erop dat de bewoners van het dorp, die binnenkort hun huizen moeten verlaten omdat de archeologen willen weten wat daaronder zit, ook niet weten wat er precies gaande is. Een geweldige manier om draagvlak voor de archeologie te verspelen.
Heb je in de gaten dat je terloops ook nog de maatschappelijke relevantie van Oudheidkunde benoemt?
“een elite die zich legitimeerde via vrome zorg voor de goden”
“dat de nieuwe elite de band met het Hogere wist te monopoliseren en dus de gewone boeren afhankelijk had gemaakt”
Dus toen al was georganiseerde religie een vorm van politiek. Dat is relevant mbt de recente moordpartij in Londen.
Nee, dat zie ik anders. We herkennen toevallig iets van onszelf in het verre verleden. In dit geval omdat het overeenstemt met onze ideeën. Soms ook herkennen we het tegengestelde: ze onderdrukten toen vrouwen meer dan wij, het vrijheidsbegrip was anders, enz. Maar het vak zou grotere relevantie hebben als het ons op NIEUWE ideeën bracht.
Er zijn anders nogal wat mensen – aan beide zijden van het debat – die menen dat dergelijke aanslagen politiek gemotiveerd zijn en niet religieus. Deze bevinding lijkt me daar wel degelijk iets over te zeggen – meer scheidsrechter dan innovator dus.