Zoals de trouwe lezers van deze kleine blog weten, schrijf ik aan een boek over het ontstaan van het christendom en rabbijns jodendom. Een tijdje geleden rondde ik een deel af dat ging over de Romeinse vazalkoning Herodes, waarin ik ook zijn bouwprojecten vermeldde. Strikt genomen staan ze buiten mijn betoog, maar ze zijn wel een nuttig anker voor de lezer, die wel het een en ander hiervan kan plaatsen: de Klaagmuur maakte onderdeel uit van de tempel (of beter, het tempelterras), Masada is min of meer spreekwoordelijk geworden voor compromisloos verzet en Caesarea is een geliefde toeristische bestemming.
De tempel in Jeruzalem was een fenomenaal project. Het terras, dat nog steeds een “landmark” is, werd in omvang verdubbeld, er kwamen indrukwekkende toegangspoorten en het terras werd aan drie zijden omgeven door mooie colonnades. Aan de vierde zijde verrees een enorme, drieschepige hal (een basilica, om de archeologische jargonterm te gebruiken).
Er is lang aan het complex gewerkt. De naam “Kiponospoort” voor de zuidwestelijke toegang, suggereert dat dit deel werd voltooid toen Coponius gouverneur van Judea was, tussen 6 en 9 na Chr. De basiliek, die onderdak kon bieden aan de vergadering van het hoogste raadscollege in Judea, werd voltooid rond 30, en pas in 64 was het gehele complex af. Zelfs de Babylonische Talmoed, waarin zelden iets aardigs valt te lezen over koning Herodes, haalt meer dan eens het gezegde aan dat wie de tempel niet had gezien, nog nooit in zijn leven een mooi gebouw had gezien.
Indrukwekkend – maar beslist niet uniek. In dezelfde tijd werden er ook elders in het oostelijke Middellandse Zee-gebied enorme heiligdommen uit de grond gestampt. Om te beginnen de tempel voor de keizer in Alexandrië, die al snel werd nagebouwd in Kyrene in het noordoosten van Libië: een tempel op een groot, rechthoekig terras, omgeven door drie colonnades en een basiliek. Het heiligdom in Jeruzalem moet hierop hebben geleken.
In Syrië werden in deze tijd de tempel voor Jupiter in Damascus – de huidige Umayyadenmoskee – en die voor Ba’al in Palmyra gebouwd. In Libanon was men bezig met de tempel voor Jupiter in Baalbek. In Jordanië verrezen het Artemisheiligdom van Gerasa en de “grote tempel” te Petra.
Het synchronisme is opvallend, al moeten we het ook weer niet overdrijven. De keizertempel in Alexandrië was al af toen werd begonnen in Petra. Maar toch: tussen 20 v.Chr. en 60 na Chr. was er een opmerkelijke religieuze bouwactiviteit, die verschillende dingen kan illustreren. Om te beginnen natuurlijk de rivaliteit tussen de cultusplaatsen en, naar ik vermoed, het aanbod van geschikte arbeidskrachten.
De boom illustreert echter vooral het kapitaal dat vrijkwam toen de Romeinse veroveringsoorlogen en burgeroorlogen ten einde waren gekomen. Keizer Augustus buitte dit uit door zichzelf te presenteren als vredesvorst (Pax Romana) en deed dat met zoveel succes dat tenminste één moderne journaliste niet in de gaten had dat het grotendeels propaganda is, maar er bestond een reëel vredesdividend, waarnaar ik dit stukje heb genoemd.
Toen je dat stukje over die journaliste schreef volgde ik je nog niet, dus hopelijk neem je me niet kwalijk dat ik er hier iets over schrijf.
1. Blijkbaar heb ik nog een goede opleiding gehad. Op mijn 19e moest ik nl. Russell’s Geschiedenis van de Westerse Filosofie lezen. Daarin staat: “totdat eindelijk, tot ieders verbluffing, de overwinning van Augustus zo volledig was, dat er geen mededinger meer overbleef om hem de macht te betwisten.”
Tja, Stalin bracht vanaf 1945 ook vrede in Oost-Europa. En daarmee kom ik op punt
2. ik denk wel dat er lessen te leren zijn uit het verleden, zij het geen ethische en meestal worden die bedoeld. Als we aannemen dat de mensheid niet zeer veranderd is de laatste 5000 jaar (dat schijnt te mogen volgens de biologie) dan kunnen we allerlei menskundige theorieën toetsen aan het verleden, op voorwaarde dat we voldoende informatie hebben.
Dus ja, Augustus was een vredesvorst. Stalin ook (volgens Anna Seghers, Bertold Brecht, Arnold Zweig en Pablo Neruda bv). Al je tegenstanders uitmoorden is een manier om vrede te stichten, toen en nu. En ja, investeringen in de bouw zijn te verwachten ook als je op die manier vrede gesticht hebt (nadat de boel eerst platgegaan is).