Nee, het is geen toeval dat boven dit stukje, dat in de titel toch de naam van heeft van Multatuli’s alter ego, geen plaatje staat van de grote schrijver maar van een Macedonische filosoof. Aristoteles leefde in de vierde eeuw v.Chr. en was arts, politicoloog, logicus, toneelcriticus, bioloog, metafysicus, psycholoog en wijsgeer, en dan sla ik vermoedelijk nog een paar van zijn activiteiten over. Zijn oeuvre is, eerlijk gezegd, niet erg aantrekkelijk maar vrijwel elk traktaat heeft de wetenschap van zijn tijd verder gebracht. Dat het meeste inmiddels achterhaald is, is irrelevant: dit was een van de scherpzinnigste geesten aller tijden.
Enkele delen van zijn oeuvre zijn nog altijd de moeite van het lezen waard: zijn logische geschriften en wat hij schreef over de welsprekendheid. Deze twee delen, logica en retorica, vulden elkaar aan. Als filosoof wilde Aristoteles dat mensen elkaar overtuigden op basis van logische argumenten, maar hij was teveel een realist om erop te vertrouwen dat dit ook werkelijk gebeurde. Daarom onderzocht hij ook hoe mensen elkaar in de praktijk overreedden.
Hij meende dat je op drie dingen moest letten: de opbouw van een betoog (logos), je persoonlijke geloofwaardigheid (ethos) en de emoties die bij het publiek spelen (pathos). Dit mag klinken als het intrappen van een open deur, maar je moest eens weten hoeveel alleszins intelligente mensen ervan uitgaan dat ze, als ze maar een logisch verhaal hebben, ook geloofd zullen worden, en zich vervolgens geen raad weten als ze toch geen gelijk krijgen. Ik heb wel eens geblogd over de catastrofaal verlopen campagne voor een Europese Grondwet. Het is nog altijd zinvol je in Aristoteles’ retorica te verdiepen en ik ben blij dat hij eerstejaarsstof is voor studenten Media- en Reclameonderzoek.
In navolging van Aristoteles – die overigens zelf ook in een traditie stond – ontwikkelden de oude Grieken en Romeinen een systeem waarmee je overtuigend kon spreken. Je zou het kunnen aanduiden als een stappenplan.
- Wat wil je vertellen?
- Hoe structureer je je stof?
- Hoe breng je de stof?
- Hoe bereid je je voor op je toespraak?
- Hoe presenteert je het uiteindelijk?
De antieke redenaars wisten heel goed wat wel en niet kon, en hoewel de toespraak als communicatiemiddel tegenwoordig niet meer zo belangrijk is, zijn hun inzichten nog steeds de moeite van het bestuderen waard.
Alleen: het is wat problematisch dat de regels van de retorica ook gelden voor het spreken over de retorica. Als ik u aan de hand van Aristoteles de kneepjes van het vak zou leren, haakt u meteen af. Hij kan bijvoorbeeld iets illustreren met een poëziefragment dat destijds geen vragen opriep maar voor ons toelichting behoeft. Dat leidt af en doet dus afbreuk aan het betoog.
Is er een welsprekender manier om de welsprekendheid uit te leggen? Ik verwees al naar de discussie over de EU-constitutie: aan de hand van wat toen gebeurde, kan ik vrij veel retorische begrippen toelichten zonder dat u de encyclopedie erop na hoeft te slaan om de context te begrijpen. Ik ben niet de enige die de oude wijsheid verklaart met hedendaagse voorbeelden. De te vroeg overleden Vlaamse classicus Marc Huys gebruikte eens het briljante voorbeeld van Bill Clintons Lewinsky-toespraak.
Jaap de Jong, die aan de Leidse rijksuniversiteit Journalistiek en Nieuwe Media doceert, gooit het over een andere boeg: hij gebruikt als voorbeeld Multatuli, en dat levert een geslaagd boek op, Spreken als Max Havelaar. Hoe houd je een vlammende toespraak? Behalve een inleiding tot de antieke retorica toont het ook waarom Multatuli – met een woord van W.F. Hermans – als schrijver al meer dan een eeuw interessant is gebleven. Daarnaast biedt het een stortvloed aan actuele voorbeelden, van de obligate Amerikaanse campagneretoriek via Maarten van Rossem en Koefnoen tot Jolanda Sap en TED-talks.
In feite moderniseert Jaap de Jong de antieke welsprekendheid. Zo gaat hij ook in op zaken als het gebruik van Powerpoint en biedt hij praktische adviezen over het gebruik van systeemkaarten om je aantekeningen op te zetten. Dat is geen loos advies: ik heb eens gezien hoe Hugo Brandt Corstius, door op deze wijze te werk te gaan, veel beter in staat was contact te houden met de zaal.
Kortom, Spreken als Max Havelaar van Jaap de Jong is vooral een praktisch boek. Buitengewoon aangeraden.
“Dat het meeste inmiddels achterhaald is, is irrelevant”
Nou nee – voor een goed begrip van de moderne natuurkunde is het nog steeds handig te weten dat de bijdragen van Aristoteles niet alleen fout waren, maar ook nog eens tot 10 eeuwen stagnatie hebben geleid. Zijn genialiteit kan geen enkele natuurkundige ontkennen. Het probleem was dat diezelfde genialiteit anderen zo lang verhinderden om aan diens theorieen te twijfelen. Voorbeeld: horizontale worp.