U kent de scène uit Life of Brian. Een anti-Romeinse verzetsgroep, het Volksfront van Judea, is in vergadering en de voorzitter herinnert eraan dat de Romeinen de bevolking onderdrukken en niets goeds tot stand brengen. Dan volgt de beroemd geworden retorische vraag “What have the Romans ever done for us?”, waarop meteen iemand antwoordt dat de bezetter een waterleiding heeft aangelegd. Nadat iedereen zaken heeft genoemd die de Romeinen wél hebben gedaan, herhaalt de voorzitter zijn vraag in iets aangepaste vorm:
All right… but apart from better sanitation and medicine and education and irrigation and public health and roads and a freshwater system and baths and public order… what have the Romans done for us?
Het toenmalige antwoord is bekend. “Better sanitation and medicine and education and irrigation and public health and roads and a freshwater system and baths and public order” vat het redelijk samen. Maar wat betekenen de Romeinen voor ons, anno 2014? Waarom bestuderen onderzoekers het Romeinse Rijk? Waarom is iedereen die ook maar een béétje in de Oudheid is geïnteresseerd, vandaag in Nijmegen om het Romeinenfestival mee te maken?
Er zijn twee manieren waarop een verleden cultuur voor ons actualiteit kan hebben. De ene manier is als wij ons gedrag aanpassen aan iets van vroeger. Het beste voorbeeld dat ik (met een slaapstoornis) ken is onze dagindeling. Hoewel we allemaal verschillende biologische klokken hebben, delen we hetzelfde vroege ritme en zijn we bereid daar een hoge prijs voor te betalen. Het staat vast dat de ochtendspits veiliger wordt als avondmensen latere kantoortijden krijgen. Ook weten we dat kinderen ’s middags beter leren dan ’s morgens. Desondanks houden we collectief vast aan een vroeg dagritme dat stamt uit een oude, agrarische samenleving.
Zo kan een samenleving uit het verleden invloed hebben op de onze en de vraag is daarom gerechtvaardigd of de Romeinse wereld ons heeft beïnvloed. Een intrigerende gedachte is dat we van de Romeinen intellectuele bescheidenheid hebben geleerd. Zoals ik laatst al aangaf, waren de Romeinen altijd bereid dingen over te nemen van anderen en hadden ze er geen moeite mee dat toe te geven. Anders dan de Grieken, die beweerden dat ze de overgenomen zaken beter deden, erkenden de Romeinen hun culturele inferioriteit. De Germaanse vorsten die na Rome kwamen, de Middeleeuwse geleerden, de kunstenaars van de Renaissance en de eerste wetenschappers namen deze bescheidenheid over. Pas met Newton was er een geleerde van wie echt vaststond dat hij “groter” was dan de ouden.
Ik durf er dus wel op in te zetten dat we van de Romeinen culturele bescheidenheid leerden en de bereidheid het goede uit andere culturen over te nemen. Het is een Europese culturele trek die ik nog steeds denk waar te nemen.
What have the Romans ever done for us?
Modesty.
Maar ook al vermoed ik dat dit waar is, de continuïteit van culturele identiteiten is in feite nog niet zo 1-2-3 vastgesteld. De KNAW plaatste deze thematiek niet zonder reden op de Nationale Wetenschapsagenda. Of Rome ons heeft beïnvloed, is ondanks mijn vermoeden, een open kwestie en wie zonder meer beweert dat de oude culturen de bakermat vormen van onze beschaving, heeft óf de vraag óf de sociale wetenschappen niet begrepen. Vrijwel zeker allebei.
De tweede manier waarop een eerdere samenleving actualiteit kan bezitten, is als wij die eraan toekennen. We nemen dan aan dat ze op een bepaalde manier voorbeeldig is geweest en spiegelen ons eraan. We ontlenen er inspiratie aan. De architect van Felix Meritis in Amsterdam volgde bewust de Romeinse architectuur omdat hij meende dat de Romeinen een navolgenswaardige staatsvorm hadden gehad. Dit spel van ontleningen, inspiratie, imitatie en navolging is leuk, maar het zegt niets over de Romeinen zelf. Je kunt het dus niet gebruiken om te rechtvaardigen dat je je met de Oudheid bezighoudt.
Vrijwel iedereen die de Oudheid relevantie of actualiteit toekent, overschreeuwt zichzelf. Ik denk dat het beter is niet teveel claims te maken voor het belang van de oude wereld. Je kunt ervan genieten en dat is ruim voldoende. Ik blogde daar gisteren over.
Er is echter een kanttekening mogelijk. Als het belang van de Oudheid dan moeilijk bewijsbaar is, het ligt anders met het belang van de oudheidkunde. Ik heb er al eerder op gewezen dat het een belangrijke wetenschap is – of ooit is geweest – en denk dat we best wat meer mogen inzetten op
- de manier waarop Scaligers ideeën over de antieke chronologie het bijbels litteralisme onderuit haalden;
- de manier waarop Lafitau’s reconstructies van de oude levenswijzen de grondslag legden voor de Vooruitgangsgedachte;
- de manier waarop Lachmannmethode de basis vormde voor Darwins evolutieleer;
- de manier waarop de bestudering van oude talen het model bood voor ons nationalisme;
- de manier waarop de archeologie de empirische basis gaf aan de liberale vooruitgangsgedachte;
- de manier waarop godsdiensthistorische ideeën over antieke mensenoffers een rol speelden bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog;
- de manier waarop de Tacitusuitleg de nationaalsocialistische Germanenmythe deed ontstaan.
Dit zijn echt belangrijke thema’s. Ooit zou ik voor de VU een theoriecollege opzetten en de syllabus zou eindigen met hoofdstukken over dit soort thema’s. Het project is vierkant mislukt maar ik zou er nog steeds een lief ding voor overhebben als hier wél aandacht voor zou komen.
Mocht u zin hebben om erover te discussiëren: ik ben deze zondag op het Nijmeegse Romeinenfestival en zit achter de tafel van Livius, naast boekhandel Dekker & Van de Vegt.
And the Wine ?
Wat hebben de Romeinen voor ons gedaan? Hebben ze ons het christendom gegeven en al het goed en kwaad dat daarmee samenhangt? Hebben ze ons de idee van de rechtsstaat gegeven, al was het maar omdat rechtsgeleerden hun wetten nog steeds bestuderen? Hebben ze ons Asterix en Obelix gegeven en prachtige series, waaronder I, Claudius, Rome en de genoemde scenes uit Monty Python?