Voor mijn eindexamen las ik The Lord of the Rings van Tolkien. En nog een bulk andere boeken, maar daar heb ik het nu niet over. Een leuke herinnering is dat mijn docent en ik na afloop van het examengesprek nog even koffie dronken en spraken over, jawel, literatuur. In het Nederlands en niet in mijn moeizame Engels, maar het was een gelijkwaardig gesprek waarin mijn leraar serieus informeerde naar mijn literaire oordeel.
Ik herinner me niet wat ik toen heb gezegd over Tolkien, maar weet wel dat mijn docent uitlegde dat de Germaanse achtergrond van de verhalen hem weinig deed, en dat we zoekend concludeerden dat een liefde voor Tolkien eigenlijk een heel subjectieve zaak was. Je deelt zijn “Germaanse gevoel” of niet. Ik ben dat gevoel kwijtgeraakt, maar ik vond het leuk dat ik later in Oxford in café The Eagle and Child bleek te zitten aan de tafel waar Tolkien elke week was neergestreken met C.S. Lewis en enkele andere literatoren. Ik kan begrijpen waarom er mensen zijn die een soort Tolkien-religie hebben, zoals de media vorige week berichtten.
Of beter: begrijpen kan ik het niet, zoals ik ook niet begrijp wat het is om boeddhist of mormoon te zijn. Of minister-president trouwens, of striptekenaar of gamelanspeler. Maar ik kan me er wel iets bij voorstellen dat mensen iets diepers zien in Tolkiens vertellingen. Zeker The Silmarillion hééft iets. Godsdienstwetenschapper Markus Davidsen is gepromoveerd op de tolkienisten en dat leidde vorige week tot een bescheiden mediahype. Veruit het dodelijkste commentaar kwam van Marcel Hulspas:
Davidsen heeft een mooi onderwerp voor zijn promotie gevonden. Hij trof een stelletje gekkies die toevallig iets doen dat op religie lijkt. En met de kreet ‘Zo ontstaan religies dus’ heeft hij zijn kleine vondst verheven tot een onderwerp voor ‘godsdienstwetenschap’. Blijkbaar heeft deze wetenschap geen adequate theorie om ruis van echt te onderscheiden.
En de kranten dachten niet te lang na: hé! Tolkien! Leuk!
Ziedaar de geboorte van ‘wetenschappelijk nieuws’.
Weinig aan toe te voegen. Een even interessante observatie was er van Theodor Holman in Het Parool, die eraan herinnert dat er ook mensen geloven in Star Wars. De scenaristen daarvan hebben, net als Tolkien, geprobeerd een nieuwe mythologie te scheppen. Het baart Holman zorgen:
Wat gebeurt er als mensen zich de wet laten voorschrijven door een Hobbit of door Yoda? Zien we dan heel kinderachtige mensen? Kinderachtiger dan de mensen die hun leven laten leiden door de Bijbel of de Koran? Is het heel gek te fantaseren dat over duizend jaar de Frodo’s strijden tegen de Yoda’s?
Nee, dat is geen gekke fantasie, al is er een verschil. Star Wars en The Lord of the Rings waren bedoeld als fictie, en dat zijn de evangeliën en de hadith niet. Of dit verschil doorslaggevend is, weet ik niet: de religieuze teksten van christendom en islam mogen dan de waarheid willen vertellen, er zitten fictieve elementen in, en omgekeerd boeien de twintigste-eeuwse ficties omdat ze op een bepaalde manier aansluiten bij de werkelijkheid. In zowel Star Wars als The Lord of the Ring is bijvoorbeeld de tegenstelling tussen de strijdende partijen even absoluut als ze werd gepresenteerd in de propaganda van de Tweede Wereldoorlog.
Misschien is dus het verschil tussen de als feiten en als fictie bedoelde teksten gradueel en dan snijdt Holmans vraag hout. Toch denk ik niet dat mensen zich ooit de wet zullen laten voorschrijven door een hobbit of door Yoda. Dat baseer ik op het simpele gegeven dat ze zich evenmin laten leiden door de Bijbel of de Koran.
Antieke en middeleeuwse teksten zijn, om te beginnen, vreemd. Ze veronderstellen een cultuur die niet de onze is. In de loop der tijden is daar een dikke laag aan interpretaties overheen gelegd, in de eerste plaats om die cultuurkloof te overbruggen en in de tweede plaats om inconsistenties weg te werken en onpraktische boodschappen te neutraliseren.
In feite kunnen de Bijbel en de Koran daardoor inmiddels vrijwel alles zeggen, zodat diametraal tegengestelde interpretaties mogelijk zijn: de islam als oproep tot vrede en de islam als oproep tot gewelddadige jihad, om er eens een te noemen. En een tekst die vrijwel alles kan beweren, beweert in feite vrijwel niets. Uit frustratie hierover zijn er speurtochten naar de historische grondleggers van het christendom en de islam, maar is er ook literalisme. Beide zijn pogingen te kijken onder de laag van interpretaties.
Wat ik dus denk is dat gelovigen een fenomenale inventiviteit hebben bij het uitleggen van teksten. Ze lezen er doorgaans in wat ze erin lezen willen, zodat Amerikaanse neocons als Bill O’Reilly kunnen denken dat Jezus protesteerde tegen belastingheffing, terwijl de paus juist denkt dat Jezus protesteerde tegen de rijken. Als teksten precies betekenen wat mensen erin lezen willen – of, anders gezegd, als wij erop projecteren wat wij zien willen – schrijven ze niemand de wet voor.
Samenvattend: wie aanneemt dat gelovigen zich door hun heilige boeken laten leiden, overschat het effect van antieke teksten en onderschat onze menselijke creativiteit.
Met je conclusie ben ik het uiteraard eens. Ik voeg er aan toe dat voor atheisme iets soortgelijks geldt. Het amuseert me dan ook dat de Amerikaanse liberaal PZ Myers er tot zijn schrik achter is gekomen dat er een hoop atheistisch tuig op internet rondloopt.
Hulspas en Holman zeuren. Wetenschap onderzoek alles in het ondermaanse, dus ook religieuze randgroeperingen.
“Blijkbaar heeft deze wetenschap geen adequate theorie om ruis van echt te onderscheiden.”
Een stropop van jewelste. Onderzoek naar religieuze inhoud gaat niet om het bepalen van “echtheid”, maar om het beschrijven van de inhoud. Hulspas is de laatste jaren flink achteruit gegaan. Vroeger zou hij een dergelijke elementaire fout niet hebben gemaakt.
Je conclusie omtrent Tolkien deel ik niet. Ik heb nooit veel gegeven om het Germaanse gevoel; ik vond en vind het gewoon een perfect verteld verhaal in een genre vol uitspattingen (inderdaad, inclusief Spel der Tronen).
Hulspas’ punt over ruis en echt sloeg niet op geloofsinhoud maar op onbelangrijke en belangrijke ontdekkingen.
Aha.
Vergis je niet in de mensen die Tolkien’s boeken als basis voor een religie zien: het is een kleine minderheid. Een lunatic fringe. Ik ben al zo’n 23 jaar lid van Unquendor, de Nederlandse Tolkienvereniging en heb ze allemaal gezien. In hun grote verscheidenheid. In hun gektes en hun eenzaamheid. Ik verbaas me erover dat iemand hierop kan promoveren. Het lijkt me dat de betreffende universiteit hier toch wat alerter op had kunnen zijn. Je kan erop wachten dat de media dit oppikken en de promovendus is even 15 minuten beroemd, maar het stelt niks voor. Echt. LOTR en de Hobbit zijn gewoon fantasyboeken met wat meer structuur en diepte dan de gemiddelde voorbeelden van het genre. Geen van de na hem komende schrijvers had Tolkiens achtergrond dus hij blijft de ‘big daddy’. Maar als je het goed leest gaat het over vervelende elfen, rechtlijnige primitieve ruiters, conservatieve halfllngen en dwarse dwergen en een betweter van een tovenaar. Voor de rest is het gewoon een sprookje met uitgewerkte talen. En de Silmarillion is een vervelend en saai boek, dat hij nooit had moeten laten uitbrengen…
Ik moet eerlijk bekennen dat ik me ook wat achter het oor krabde toen ik hoorde dat iemand hierop kon promoveren. Het is verfrissend dat de relevantie niet meteen wordt opgezocht, maar dit gaat wel erg ver de andere kant op.
(Ik neem hierbij aan dat de nieuwe doctor niet écht denkt dat dit representatief is voor hoe godsdiensten ontstaan, en dat hij gewoon een klassiek Leids zwamverhaal de wereld in strooit.)
JL:
Die kunnen ze in hun zak steken, daar in Leiden 😉
Voorlichting in Leiden is – het lijkt wel systematisch – schandalig overdrijven. De link hieronder is ronduit gênant: een hypothese (= een gedachte die de moeite van het overwegen waard is maar waarvoor je geen bevestiging hebt) wordt gepresenteerd alsof het gaat om de oplossing van een raadsel (= een hard feit).
Ik zou, ware ik rector magnificus in Leiden, toch eens een gesprek willen hebben met de voorlichter die namens Olaf Kaper de persberichten heeft geschreven, want dit bericht heeft de wetenschap meer schade toegebracht dan goed gedaan. Iedereen met een HBO- of universitaire opleiding kan zien dat het nonsens is.
http://nieuws.leidenuniv.nl/nieuws-2014/leidse-egyptoloog-ontrafelt-eeuwenoud-mysterie.html
Dat vergat ik nog: ik verloor mijn Tolkienliefde nadat ik het Nibelungenlied, de Beowulf e.d. had gelezen. De originelen zijn beter.
Maar niet zo ‘gripping’. Het scheelt trouwens ook nog welke vertaling je leest. En als je dan toch de Beowolf wilt hebben, laat hem dan declameren door Rolf Bremmer, met vertellersstaf.
Tolkien heeft de Silmarillion ook nooit laten uitbrengen. Toen was hij nl. al dood.
Maar ik vermag nog steeds niet in te zien waarom lunatic fringe geen onderwerp van onderzoek zou mogen zijn.
Het was wel degelijk zijn bedoeling dat de delen, die later de Silmarillion zouden vormen, in één boek uitgebracht zouden worden. Hij was met het werk bezig toen hij stierf en zijn zoon heeft alleen de wens van zijn vader (met hulp) ingewilligd. De lunatic fringe van literair geïnspireerde weirdo’s als gegeven is een onderwerp voor een sociologische studie, maar om het kleine groepje mensen dat internationaal de boeken van Tolkien met een religie verwart als onderwerp voor een proefschrift te nemen vind ik zwaar overdreven. Overigens komt er nergens in de boeken iets voor dat op georganiseerde godendienst lijkt, alleen de elfen doen er vagelijk een beetje aan. En of dat katholiek is….
En George Martin is een hack.
Mooi verhaal weer, bedankt. Het ironische is dat Tolkien zelf zijn boeken altijd heeft gezien als een omhulsel voor zijn diepste katholieke overtuigingen. Dit clubje is dus niet simpelweg bezig om uit fictie religie te maken, maar met nog iets veel idioters: om een religie te maken uit fictie die bedoeld was om een al bestaande religie uit te dragen. Het wachten is op een goeie schrijver die van dat gegeven weer fictie maakt.
“In feite kunnen de Bijbel en de Koran daardoor inmiddels vrijwel alles zeggen, zodat diametraal tegengestelde interpretaties mogelijk zijn: de islam als oproep tot vrede en de islam als oproep tot gewelddadige jihad, om er eens een te noemen. En een tekst die vrijwel alles kan beweren, beweert in feite vrijwel niets.” Daar ben je te pessimistisch, naar mijn idee. Het is een kenmerk van alle klassieke teksten, van Plato tot Joyce, dat ze door de eeuwen heen de meest uiteenlopende interpretaties hebben uitgelokt. Maar dat er zoveel interpretaties mogelijk zijn, wil toch nog niet zeggen dat het niks meer uitmaakt, dat ze allemaal even goed of even slecht te verdedigen zijn en dat Plato en Joyce ons zelf niks meer te zeggen hebben? Als je kunt constateren dat de ene uitleg dichter bij de tekst blijft dan de andere, kun je wel degelijk uitspraken doen over wat de tekst zegt en wat niet.
“Wat ik dus denk is dat gelovigen een fenomenale inventiviteit hebben bij het uitleggen van teksten. Ze lezen er doorgaans in wat ze erin lezen willen, zodat Amerikaanse neocons als Bill O’Reilly kunnen denken dat Jezus protesteerde tegen belastingheffing, terwijl de paus juist denkt dat Jezus protesteerde tegen de rijken.” Ik twijfel niet aan de inventiviteit van gelovigen, maar de voorbeelden die je noemt zijn wat mij betreft geen vergelijkbare gevallen van onbeschaamd hineininterpretieren. De uitleg van Bill O’Reilly is gewoon onzin; over de formulering van de paus kun je twisten, maar zijn uitleg staat hoe dan ook dichter bij de evangeliën en bij Jezus’ scherpe uitspraken over armen en rijken. En trouwens ook bij de standpunten van veel moderne bijbelwetenschappers van de laatste vijftig jaar, over sociale rechtvaardigheid in het vroegste christendom.
Wat je schrijft over de paus is, denk ik, zeker juist: zijn uitspraken staan dichter bij de boodschap van de evangeliën. Of van de Bijbel in zijn geheel, want sociale rechtvaardigheid is van Amos tot Apocalyps dé rode draad.
Men is tegenwoordig zoekende – religie is religie en als men niets bij de traditionele religies kan vinden, zoekt men het elders. Naast elvengoden en jedikerken is er bijvoorbeeld ook een groep die denkt dat de Avatarfilm (die blauwe) uit een goddelijk visioen stamt.
Ik vraag me bij al dat soort “religieuze zoektochten” wel af hoe serieus ze werkelijk zijn. Het lijkt vaak nogal ironisch bedoeld.
Dank voor het leuke bericht!
Ik heb tussen mijn metertje Tolkienaria nog een leuk boekje van Mellie Uyldert over de religieuze betekenis van de symbolen bij LOTR in de kast staan. Voor mij persoonlijk is LOTR werkelijk een bestaande wereld geweest, waarin ik kon wegvluchten, vooral in mijn puberteit. Ik hoefde daar geen lid van Unquendor voor te zijn. Het was iets persoonlijks, iets magisch. Ken ook mensen die dat met Star Wars of Back To The Future hebben. Maar goed, dat zijn dan ook, net als ik, striptekenaars. Ik begrijp die wel.