Het bovenstaande olielampje is te zien in de Antikensammlung in München. Een datum wordt niet gegeven, maar het zal wel Romeins zijn. Links komt Odysseus aanlopen, rechts herkent u Helios, achteraan de veestapel van de zonnegod: twee paarden van de wagen waarmee hij elke dag langs het firmament reist, samen met een rund.
De context kennen we: tijdens zijn omzwervingen landde Odysseus op het eiland waar Helios zijn runderen hield. De held bezwoer zijn metgezellen om onder geen beding de dieren op te eten, maar ze deden het wel degelijk, wat ze allemaal het leven kostte. Het verhaal is te vinden in Homeros’ Odyssee.
Wat daarin ontbreekt, is dat Odysseus bij de Zonnegod op visite ging. Dat verhaal moet echter wel degelijk hebben bestaan, want we hebben er hier een afbeelding van.
De Grieken en Romeinen – en uiteraard alle andere volken van de oude wereld – hebben elkaar duizenden verhalen verteld. Een deel daarvan is opgetekend en een deel daarvan is overgeleverd. Er moeten dus verhalen zijn geweest die we nu niet meer kennen en dit is er een: een verhaal waarin Odysseus en de Zonnegod de kwestie bespraken. We weten, zoals altijd, over de Oudheid meer niet dan wel.
[Dit was de zesenzeventigste aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
Er is een vraag die bij mij opkomt, met mijn achtergrond in de kunst en een beetje gewend aan hoe de antieken die daarvoor dit soort scenes afbeeldden. Zou het misschien kunnen zijn dat het een artistiek vrije vertaling is van de beschreven Homerische scene? In zekere zin zou het eten van de runderen door zijn mannen gezien kunnen worden als het ontmoeten van Oddyseus met Helios.
Ik denk aan iets heel anders: er zijn soortgelijke scènes, waarin Odysseus de tovenares Kirke ontmoet, die zijn mannen heeft veranderd in varkens. Met wat onderhandelen komt alles goed. Afbeeldingen van die scène lijken sterk op deze. Ik denk dat de maker van het lampje hierboven niet meer heeft gedaan dan twee plaatjes verwarren.
Afwijkende variant van ’t verhaal óf een onzorgvuldige illustrator. Dat laatste komt bij kinderboeken vaak genoeg voor. Een notoir voorbeeld is Carol Voges in zijn illustraties voor Pa Pinkelman & de boeken van Daan Zonderland. Een ander voorbeeld zijn de tekeningen van Wim Bijmoer voor Abeltje. Illustratoren van een latere generatie – zoals bijv. Gerard van Straaten (Kameleon-reeks) & Thé Tjong Khing – zijn veel zorgvuldiger. Verder komen bijv. ook de illustraties in Middeleeuwse handschriften niet overeen met de tekst. Vergelijk maar eens ’t beeldmateriaal in een moderne uitgave van de Reynaert.
Tekstvastheid & ’t absolute letterlijk nemen van teksten zou wel eens een vrij moderne afwijking kunnen zijn. Voor Livius waren de morele waarden in een geschiedverhaal belangrijker dan de feiten. Voor illustratoren was de belangrijkste waarde van een afbeelding in de eerste plaats herkenbaarheid. Dat een fictief verhaal volstrekt logisch in elkaar moet steken is een 19e-eeuws idee. Een detective -verhaal is slechts dán effectief, wanneer de lezer alle feiten kent & kan nagaan dat de geniale uitleg van de detective inderdaad klopt. Een schrijver als Wilkie Collins liet zich erop voorstaan dat hij in zijn hecht doortimmerde mysteries (“The Woman in White”, “The Moonstone”) geen lezersbedrog pleegde door de verklaring van ’t mysterie pas achteraf – al schrijvende – te verzinnen.
De 20e eeuw voegt daar bovendien de filmtaal aan toe, waarin een verhaal volledig in beelden wordt opgebouwd & voor alle kijkers te volgen moet zijn. De moderne lezer-filmkijker is gefocust op details, want die zijn meestal van belang voor ’t verhaal. Een pre-19e eeuws equivalent is wellicht te vinden in de 17e-eeuwse schilderkunst, waarin allerlei voorwerpen een allegorische duiding hebben of een deel van ’t verhaal vertellen. Dat laatste zie je in veel beperktere mate overigens ook al in antieke kunst. De paarden in de achtergrond bij de Zonnegod zijn een voorbeeld.
Vrij associëren kan inderdaad heel prettig zijn & ’t is verdraaid interessant maar wat is nu ’t besluit?
Een afwijkende afbeelding kan teruggaan op een verloren overleveringsvariant óf simpelweg een vrije interpretatie van de kunstenaar zijn. Je kunt je afvragen of antieke kunstenaars er naar streefden een verhaal op de letter te volgen.