Eigenlijk had ik een stukje willen schrijven over de herhaalde eis dat moslims zich, hoewel de Parijse aanslag tientallen malen is veroordeeld, moeten distantiëren van het uit hun naam gepleegde terrorisme. Ik zou hebben geveinsd dat ik het daarmee eens was en zou meer voorbeelden hebben gegeven. Joden zouden zich moeten distantiëren van het Israëlische nederzettingenbeleid, protestanten moesten “nee” zeggen tegen de SGP en katholieken moesten afstand nemen van de pauselijke standpunten inzake seksualiteit. VVD-ers moesten zich distantiëren van Jos van Rey en René Leegte, Limburgers van de Bende van Venlo, voetballers van Willem II en Volendammers van misdrijven tegen de muzikaliteit.
Zo’n leutig stukje heet een reductio ad absurdum: je maakt je van een standpunt af door het tot in het extreme door te trekken. Door het belachelijk te maken, vermijd je de discussie over het eigenlijke onderwerp. In dit geval: is er in de islam misschien een norm aanwezig waarop je elke gelovige mag aanspreken?
Je kunt zeggen – en het is ook gezegd – dat alleen individuen bestaan, dat alleen individuen kunnen denken, dat alleen individuen iets kunnen doen en dat alleen individuen aansprakelijk kunnen zijn. Er is niets bovenindividueels. Alleen een terrorist kan verantwoordelijk zijn voor zijn daad, anderen niet.
Eén van de belangrijkste wetenschappelijke inzichten uit de twintigste eeuw is dat het zo eenvoudig niet ligt. We hebben bijvoorbeeld allemaal de individuele vrijheid op te staan wanneer we willen en aangezien we verschillende biologische klokken hebben, zouden we ook feitelijk op verschillende momenten uit bed moeten komen. Desondanks is onze gehele samenleving geordend volgens een betrekkelijk vroeg ritme: deze norm, een inmiddels contraproductieve erfenis uit een agrarische samenleving, is sterker dan onze biologische klok. Anders gezegd: ons gedrag wordt beïnvloed door bovenindividuele normen.
Kunnen er in religies ook zulke bovenindividuele normen zijn? De zelfmoordstatistieken worden vaak genoemd: religieuze mensen met een depressie maken minder vaak een einde aan hun leven dan atheïsten, terwijl protestanten weer wat meer tot suïcide zijn geneigd dan katholieken. Je zou kunnen denken dat de bereidheid geweld toe te passen eveneens bij de ene godsdienst vaker voorkomt dan bij de andere. Je zou bovendien kunnen denken dat wie als kind verhalen hoort over een profeet die ten strijde trekt tegen zijn tegenstanders, anders in het leven komt te staan dan wie als kind hoort over iemand die de hoon van zijn tegenstanders lijdzaam ondergaat. De gedachte dat er in een religie een gedeelde norm kan worden overgedragen, is niet helemáál onlogisch.
Dat wil niet zeggen dat we willoze marionetten zijn en het wil evenmin zeggen dat religieuze attitudes ten aanzien van suïcide of geweld de enige factoren zijn die ons gedrag beïnvloeden. Het is, simpel samengevat, gewoon heel ingewikkeld.
De sociale wetenschappen bestuderen dit soort onderwerpen en zijn er de laatste kwart eeuw in geslaagd de oude tegenstelling tussen individualisme en bovenindividualisme te overbruggen. Ik had daarom de afgelopen twee weken een actievere rol van de sociaalwetenschappers verwacht – de discussie was nu gebaseerd op impressies zonder empirische basis. In plaats van haar waarde te bewijzen, heeft de wetenschap het debat overgelaten aan columnisten, die dan stukjes schrijven waarin ze complexe vragen reduceren tot leutige absurditeiten. En dat is jammer. Met een wetenschap die zich van de samenleving distantieert, komen we immers geen stap verder.
[Mijn wekelijkse religiecolumn, afgelopen maandag op Sargasso.]
“Je zou kunnen denken dat de bereidheid geweld toe te passen eveneens bij de ene godsdienst vaker voorkomt dan bij de andere.”
Dat is een feit. Jehovah’s Getuigen zijn zeer, zeer zelden bereid tot geweld over te gaan.
“De gedachte dat er in een religie een gedeelde norm kan worden overgedragen.”
Dat “gedeelde norm overdragen” lijkt mij echter te zijn gebaseerd op twee drogredenen.
In de eerste plaats is er de haastige generalisatie. Bij lange na niet elke moslim gaat over tot geweld. Moslims – ik heb het dezelfde dag nog op de Surinaamse TV gezien – hebben de Parijse aanslag met de Koran in de hand veroordeeld.
In de tweede plaats betekent correlatie nog geen causatie. Dat sommige moslims aanslagen plegen hoeft nog niet veroorzaakt te worden door de rechtvaardiging die zij daarvoor vinden in de Koran. Het lijkt me zelfs bijzonder onwaarschijnlijk.
De islamcriticus (over de islamofoob zal ik het vandaag niet hebben) die dit vol wil houden heeft geen keuze dan de toevlucht te nemen tot de No True Muslim. Die komen we dan ook met grote regelmaat tegen.
Met je conclusie kan ik het alleen maar eens zijn.
Het zit je nogal hoog, hè, dat ‘we met z’n allen vroeg opstaan’? Ik ga het nog erger voor je maken: in dat amsterdam staat men zelfs veel later op dan in de rest van het land. Toen ik -een jaar of zes geleden- tijdelijk gedetacheerd was in de bollenstreek, ging ik dagelijks om ca. 04.00 uur van huis. Ik stond dan nooit alleen voor het rode licht te wachten. Om mij heen stonden andere mensen in auto’s, duidelijk ook op weg naar hun werk. In Delft haalde ik een collega op en samen gingen wij dan verder noordwaarts. In de bollenstreek dronken wij een koffie, pakten onze spullen en maakten onze bus in orde om onze lijnen te rijden. Kwam ik dan op weg naar een beginhalte op de A-10, dan was die nog helemaal leeg. Dat amsterdam sliep nog! De eerste mensen uit dat dorp die naar hun werk gingen waren Ghanezen, op weg naar Schiphol, waar velen van hen de luchthaven schoon houden tegen een veel lagere vergoeding dan zij verdienen.
Inmiddels begint de ochtendspits al vroeger dan zo’n tien jaar geleden. Kijk daarvoor anders maar eens naar de avondspits: zelfde verhaal! Mensen die ’s ochtends vroeger beginnen, zijn aan het eind van de dag eerder klaar en proberen aldus twee maal de file voor te zijn.
De file … Ik sta op om negen uur en ben om half tien op mijn werk. Af en toe vang ik al fietsend een spoor op van de file, op gindse brug, of terwijl ik hen gewoon en vrolijk voorbijrijd.
’s Avonds stop ik tegen zevenen en ben ik thuis voor het avondeten. De file doet maar.
Als ik deze job ooit kwijtraak, dan zal ik wel rekening houden met de file, met name zal ik kiezen voor een job waarin ik geen rekening moet houden met de file.
Ik zou nog niet het vijfdubbele van mijn nettoloon willen krijgen om in de file te gaan staan of godbetert om vier uur uit de veren te komen.
Uitgeslapen groeten
Natuurlijk, een aantal mensen is in de gelukkige omstandigheid de werkomgeving binnen fietsafstand van huis te kunnen vinden. Als je zelfs in de omstandigheid bent “een job te kiezen….” ben je helemaal in gelukkige omstandigheden. Tegenwoordig kan ik ook op de fiets naar mijn werk. Dat is heel fijn. Mijn werktijden daarentegen blijven wisselen van ‘kwart-voor-veel-te-vroeg’ tot ‘kwart-over-later-dan-de-bedoeling’
Daar staat dan weer tegenover dat ik gelukkig hartstikke leuk werk doe.
“In dit geval: is er in de islam misschien een norm aanwezig waarop je elke gelovige mag aanspreken?”
Als je zo’n vraag al zou willen stellen (om welke reden dan ook), gaat dit al mis bij de constatering dat ‘de’ islam niet bestaat (net zo min als ‘het’ jodendom of christendom natuurlijk).
“De mens” bestaat ook niet en toch kan je een heleboel gedragingen vastleggen die de meeste mensen volgen en andere dieren meestal niet. Het is niet volstrekt buitenissig te stellen dat geloofsgenoten er doorgaans gelijkaardige gedragingen op na houden, minstens op een aantal domeinen. Iedereen die al gereisd heeft, zal bevestigen dat rondlopen in India of China een veel sterkere cultuurschok teweeg brengt dan rondlopen in Noorwegen of Portugal, ondanks het feit dat “de Indiër” of “de Chinees” evenmin bestaat.
Ik vond dit een erg pienter stuk.
Sorry, maar ik lees alleen generalisaties. Het gaat hier namelijk om iemand persoonlijk verantwoording te laten afleggen op door anderen bepaalde algemene kenmerken van dooe anderen bepaalde groep. Dat ‘geloofsgenoten’ er ‘gelijkaardige gedragingen’ op na houden gaat misschien in heel algemene zin op (zoals ‘men vertrouwd op gebed’). Maar als dit doorgetrokken wordt naar beweringen zoals ‘iemand schiet met een geweer dus ze zullen allemaal wel naar geweld neigen’ gaat dat absoluut te ver.