Ik blogde al eerder over het Iraanse deel van de Zijderoute en vertelde toen dat het een zandloperachtige corridor was tussen Teheran, waarvandaan diverse wegen naar het westen lopen, en Mashhad, waar de wegen naar China en India beginnen. De kaliefen van de Umayyadische dynastie (r.661-750) begrepen het strategische belang en zorgden ervoor dat deze weg in islamitische handen zou blijven, wat betekende dat er geld werd besteed aan versterkte nederzettingen. Uit deze tijd dateert de moskee van Damghan, die ik al noemde.
De oostelijke gebieden dienden echter ook om lastige opposanten naartoe te sturen, en die waren er volop. Het standaardbeeld is dat de islam in de eerste eeuw van zijn bestaan worstelde met de vraag wie de leider moest zijn, wat ertoe leidde dat er enerzijds soennieten waren die het gezag van de Umayyadische kalief in Damascus erkenden en dat er anderzijds sjiieten waren die meenden dat het familiehoofd van de afstammelingen van de profeet, de imam, het oppergezag bezat. Dat is althans het top-down-verhaal.
Er is echter ook een bottom-up-verhaal. De Arabieren hadden de Perzen namelijk onderworpen, maar niet verslagen. De Perzen wilden zich best bekeren tot de islam, maar wel op hun voorwaarden, en daarom stonden zij sympathiek tegenover iedereen die het oppergezag van de kalief nuanceerde. Als er niet al een conflict over het leiderschap zou zijn geweest, zou het wel zijn veroorzaakt door de Perzische eigenzinnigheid, temeer daar Perzië al eerder ruimte had geboden aan allerlei nieuwe religieuze ideeën: het traditionele zoroastrisme kende nieuwe ideeën met namen als zurvanisme en mazdakisme; er waren diverse christelijke varianten; er waren boeddhisten; er waren aanhangers van de oude natuurgodsdiensten; er waren joden (waarover ik al eens heb geschreven).
De sjiitische islam is niet alleen ontstaan door een conflict over het leiderschap maar vormt minstens evenzeer – en wellicht meer – een uitdrukking van het Perzische nationalisme, ontstaan in een religieuze heksenketel, waar de Umayyadische kaliefen aan bijdroegen door ballingen naar het oosten te sturen. In 740, een kleine eeuw nadat de Arabische legers de Perzen hadden onderworpen, barstte de bom, toen Zaïd, die via zijn grootvader Huseyn en overgrootmoeder Fatima afstamde van de profeet, in opstand kwam.
Weliswaar werd hij verslagen, maar de resterende opstandelingen vonden een nieuwe leider in de persoon van Abu Muslim, die ooit was uitgezonden als gouverneur van het gebied langs de Zijderoute. Hoewel hij een soenniet was en aanvankelijk hard had opgetreden tegen andersdenkenden, verzette hij zich tegen de Umayyaden. Vanuit Zijderoutesteden als Nishapur rukte hij op naar het westen, gesteund door de sjiieten, soennieten, zoroastriërs, joden en christenen in zijn provincie. Daar diende hij als “king maker” voor de dynastie der Abbasiden, die een zijtak vormde van de familie van Mohammed.
Een kalief uit de familie van Mohammed: het was bedoeld als oplossing voor het conflict over het leiderschap, maar de tegenstellingen waren al te ingesleten om nog te kunnen worden overbrugd. Het zal u niet zijn ontgaan dat ze er nog altijd zijn.
De zojuist genoemde Zaïd geldt voor sommige groepen sjiieten als de belangrijkste van alle imams. Hoewel de zaidieten niet de hoofdstroming van de sjia vormen, zijn ze een grote minderheid in Jemen. Het verklaart waarom het huidige Iran, een sjiitische republiek, de Houthi’s in dat land steunt.
[Mijn wekelijkse religiecolumn, afgelopen maandag op Sargasso. Wordt vervolgd.]
“rukte hij op naar het westen, gesteund door de sjiieten, soennieten, zoroastriërs, joden en christenen in zijn provincie.”
En alweer blijkt “religie veroorzaakt conflict” een grove simplificatie.
Persoonlijk denk ik dat ‘godsdienstoorlog’ een misbruikt woord is. Religie speelt een rol, maar een echte oorlog alleen om religie? Ik moet ze nog tegenkomen.
Natuurlijk is het wel heel gemakkelijk (voor de media) om elk conflict zo simpel te kenschetsen.
RV:
Ja en nee. Natuurlijk is er altijd ook een historisch-materialistische verklaring. Strijd om de macht, om territorium, om hulpbronnen enz. Maar vaak zullen de strijdende partijen zich dat zelf niet eens heel erg bewust zijn. En voor zover ze dan zelf hun motivatie uiteenzetten in religieuze termen ben ik wel geneigd te geloven dat ze inderdaad daardoor bewogen worden.
Gelooft de kalief in Rakka zelf werkelijk dat hij Kalief is? Ik geloof er geen bal van, de man is waarschijnlijk gewoon een oplichter, maar een goed deel van zijn volgelingen gelooft het vast en zeker. Zij vechten dus wel degelijk in een religieuze oorlog, zelfs al gaat die oorlog er natuurlijk eigenlijk om een staat te creëren waarin de kalief zich belangrijk kan voelen.
Religie laat zich immer voor alle doeleinden ge- en misbruiken. En dat sommige mensen zich er juist door laten inspireren om heldhaftige en mooie dingen te doen is alleen maar aanvullend bewijs voor die stelling.
hey Jona,
prachtig blog!
wat ik alleen een beetje mis zijn de meer sociale aspecten
Is het overigens niet zo dat het sjiisme pas echt de ‘nationale religie’ van ‘Iran’ werd toen in de 16e eeuw de – oorspronkelijk niet-Iraanse – Safawieden-dynastie deze stroming in hun nieuwe rijk aan hun onderdanen oplegde?
Ja, dat klopt, maar de shi’a had een beginfase waarin ze vrij machtig was. Ze depolitiseerde na de dood van de elfde imam, tot de Safaviden. In de tussenliggende eeuwen waren er echter succesvolle shi’itische stromingen, zoals de aanhangers van de zevende imam die in Egypte de macht grepen (de Fatimiden).