Met Peter Breedveld, het eenmansleger achter weblog Frontaal Naakt, heb ik vorige week gesproken. Wetenschapsjournalist Marcel Hulspas sprak ik iets langer geleden voor het laatst. Ik ken ze dus allebei persoonlijk en dat betekent dat ik me wat onhandig voelde toen ze elkaar onlangs online in de haren vlogen. Zoals ook Jeroen Laemers al constateerde, ontspoorde hun discussie. Ze ging echter wél ergens over, en dus kom ik erop terug.

Koranverzen

De aanleiding tot het dispuut was het nieuwe boek van Ayaan Hirsi Ali, Ketters, waarin ze een hervorming van de islam voorstelt. Hulspas wees er in een stuk op dat haar adviezen onpraktisch waren. Sommige Koranverzen, zo schrijft hij, roepen nu eenmaal op tot moord en doodslag en die “krijg je met geen enkele hervorming uit de Koran”. Er zullen altijd mensen zijn die die regels letterlijk nemen en zolang deze teksten er zijn, is de islam “één oorzaak van extremistisch geweld”. Hulspas denkt dat een hervorming alleen kans van slagen heeft als ze in het Westen begint, maar schrijft daarbij dat daarvoor nodig is dat moslims hier in het westen eens uitleggen wat zij onder islam verstaan. Zoals Hulspas al eerder schreef, vindt hij dat niet-moslims van moslims mogen verwachten dat ze uitleggen waarin hun islam verschilt van die van terroristen.

Hierop reageerde Breedveld, die vindt dat het te gemakkelijk is om de islam te typeren “als oorzaak van al het geweld”. Hij wijst erop dat allerlei andere factoren een rol spelen, zoals de internationale politiek. De agressie van sommige westerse landen tegen moslims blijft steeds weer onderbelicht, schrijft Breedveld, want wie daaraan herinnert, krijgt altijd over zich heen gebulldozerd dat er maar één oorzaak is – en wel die handvol Koranverzen. Breedveld merkt op dat menig moslim vergeefs probeert over het voetlicht te krijgen dat die geweldsoproepen in een laatantieke oorlogscontext moeten worden geplaatst en niet mogen worden gegeneraliseerd.

De discussie tussen Hulspas en Breedveld ging daarna nog even verder (hier en de eerste reactie daaronder) en viel me van beide zijden tegen. Zoals wel vaker met mensen die leven van de pen, wint de vorm van de inhoud, de sluw geformuleerde insinuatie van de argumentatie. Teleurstellend.

Ondertussen zijn de twee het meer eens dan ze in de gaten lijken te hebben, maar dat vergt wat toelichting. Toelichting die een blogger meestal niet geven kan. Daarom heet het stukje dat u momenteel leest “de grenzen van het bloggen”: bloggen leent zich niet om problemen te analyseren, laat staan op te lossen.

Ontologische kwesties

Je kunt op twee manieren kijken naar de islam: je kunt hem bekijken als een tijdloos, onveranderlijk geheel en je kunt hem bekijken als iets dat eindeloos gevarieerd is. Dit eerste standpunt is dat van – bien étonnés de se trouver ensemble – moslimfundamentalisten en de scherpste moslimhaters. Die gaan ervan uit dat er zoiets als een ware islam is, en menen dat wie daarvan afwijkt, op z’n ergst een afvallige is en op z’n best geen goede moslim. Dit is een bijna platoonse visie: de concrete moslims zijn meer of minder volledige verwerkelijkingen van de idee van de islam. Eén van de sociaalwetenschappelijke manieren om deze denkwijze aan te duiden, is “ontologisch holisme”. Je mag het ook “essentialisme” noemen: dat is niet helemaal hetzelfde maar in dit stukje maakt dat niet uit.

Breedveld en Hulspas delen het tweede standpunt: er is in de islamitische wereld grote variatie en “de” islam bestaat niet. Spreken over “de” islam is zoiets als spreken over “de” vrouw: de groep is te groot en te gevarieerd om zinvol te generaliseren. Om Aristoteles te parafraseren: we zien wel de moslims maar niet de islam. Nog anders gezegd: de islam bezit geen kenmerken die niet zijn te herleiden tot de opvattingen van individuele gelovigen. Deze visie staat bekend als “ontologisch individualisme”: alleen individuen bestaan echt.

Netwerk van sociale relaties

Dit laatste standpunt wordt meestal verdedigd in genuanceerde vorm, want er zijn wel degelijk bovenindividuele normen die ons gedrag sturen. Mijn favoriete voorbeeld is dat we onze samenleving hebben ingericht op een vroeg dagritme, waarbij we de kinderen om half negen op school sturen en zelf om negen uur op kantoor willen zijn. We hebben echter allemaal een andere biologische klok en voor de meeste mensen is dit ritme te vroeg. Er bestaan dus maatschappelijke normen, in dit geval afkomstig uit een agrarische samenleving, die we volledig hebben geïnternaliseerd hoewel ze haaks staan op onze biologische aanleg.

Ontologisch individualisme verdient dus als nuance dat we het individu niet mogen opvatten als geheel zelfstandig. We staan open voor de ideeën van anderen en slaan acht op hun opinies. Al was het maar om het ermee oneens te zijn.

A human being becomes fully human only by entering into dynamic relationships of friendship and love, enmity and hate, control, subordination, and collaboration with other humans

zoals de door mij bewonderde Amerikaanse oudhistoricus John P. Meier het uitdrukt. Of, in de woorden van de Nederlandse geschiedtheoreticus Chris Lorenz: een individu is een “knooppunt in een netwerk van sociale relaties”.

Kortom: de islam bestaat niet als een platoons idee en bestaat ook niet als een verzameling ideeën van gelovigen, maar als een voortdurend veranderend netwerk van in meer of mindere mate gedeelde ideeën en sociale relaties. Als u geleerd wil doen, mag u hier verwijzingen naar het habitusbegrip van Pierre Bourdieu invullen of verwijzen naar Anthony Giddens.

De strijdvraag

Als ik het goed zie, zijn Hulspas en Breedveld het op dit fundamentele punt eens: “de” islam bestaat niet. Het is een gevarieerd geheel. Ik denk ook dat ze de politieke implicaties zien: we moeten de discussie niet laten gijzelen door de gemakkelijke sjablonen van de moslimfundamentalisten en islamhaters. Ontologisch holisme is gevaarlijk, zoals we ook hebben gezien met de “objectieve klassenstrijd” of de nationaalsocialistische rassenleer.

Breedveld en Hulspas verschillen van mening op een ander punt, namelijk of het veranderende netwerk van gedeelde ideeën en sociale relaties gedrag veroorzaakt. Werkt het causaal? Dit is, zeer kort door de bocht, de discussie die bekendstaat als die tussen methodisch collectivisme en methodisch individualisme.

Het laatste standpunt houdt in dat alleen individuen kunnen handelen en dat we de oorzaak van een verandering dus moeten zoeken in hun opvattingen en ideeën (die ze met het netwerk kunnen delen); het eerste standpunt, methodisch collectivisme, houdt in dat het netwerk gedrag kan veroorzaken, en dat we voor de oorzaak van een verandering mogen kijken naar de belangen van het netwerk als geheel. Om een klassiek voorbeeld te geven: imperialisme dient vaak als bliksemafleider als er interne spanningen zijn – het geheel streeft naar interne stabiliteit door te zoeken naar expansie.

Hulspas is evident een methodisch collectivist. In zijn eerste stuk schrijft hij tweemaal dat de islam “één oorzaak van extremistisch geweld” is. Ook geeft hij aan dat moslims in het Midden-Oosten een hervormde islam zullen weigeren omdat de frustratie daar te groot is: het netwerk blokkeert hier bepaalde vormen van gedrag.

Breedveld daarentegen ontzegt de islam causaliteit. Als moslims zich beroepen op de islam, is dat zijns inziens een afgeleid argument. Dat de inheemse elite in Nederlands-Indië zich tegen de kolonisator keerde, had als oorzaak dat men een einde wilde aan de uitbuiting, maar men bediende zich van een islamitische beeldentaal omdat dat nu eenmaal de eigen cultuur was. Dat maakt Breedveld niet tot een methodisch individualist, maar wel tot iemand die, als het gaat om de islam, geen methodisch collectivist is.

Besluit

Ik voor mij denk dat, als we het hebben over de islam, de waarheid in het midden ligt. Soms zal het inderdaad zo zijn als Breedveld zegt. De Iraanse Revolutie had bijvoorbeeld vele oorzaken, zoals onvrede over de onconstitutionele macht van de sjah en bezorgdheid over diens economische beleid, en de islam was van die oorzaken lange tijd niet meer dan een uitdrukking.

Dat alles neemt echter niet weg dat er onder de revolutionairen ook mensen waren die, zoals Hulspas zou zeggen, “écht geïnspireerd door de islam” waren. Het resultaat van de Iraanse Revolutie is een republiek die een islamitische levenswijze propageert: via de Iraanse staat veroorzaakt de islam wel degelijk bepaalde vormen van gedrag.

De vraag die hier in feite speelt is die van de continuïteit van een sociaalculturele traditie. Hoe bepaal je die? Bestaat zo’n traditie echt (ontologisch holisme) of is er niets dat niet valt te herleiden tot de individuen (ontologisch individualisme)? Beïnvloedt zo’n traditie, in dit geval de islam, werkelijk menselijk gedrag? Of mag je dat in het geval van de islam niet zonder meer aannemen? Deze vragen staan genoemd in de Nederlandse Wetenschapsagenda van 2011, al is het gekozen voorbeeld daar een ander, namelijk hoe nationale culturele continuïteiten veranderen (of hetzelfde blijven) door de tijd. Wetenschappelijk gaat het echter om hetzelfde probleem, dat zich ook openbaart in de vraag naar de immer gepostuleerde maar nooit sociaalwetenschappelijk bewezen culturele continuïteit van de Oudheid tot op heden.

Dat Breedveld en Hulspas het niet eens worden, is zo vreemd dus niet: we hebben te maken met een open kwestie. Om dat te illustreren heb ik ruim 1500 woorden nodig gehad en dat is meer dan je kunt gebruiken in een blog. De kwestie is voor het medium te moeilijk: er zijn grenzen aan het bloggen.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.