Als God bestaat en als Hij goed en almachtig is, waarom is er dan kwaad in de wereld? Er zijn diverse antwoorden mogelijk, maar geen daarvan is echt overtuigend. Leg aan iemand die een kind heeft begraven maar uit dat wat hij heeft ervaren als kwaad, in feite niet slecht is maar is gebeurd voor zijn eigen bestwil. Overtuigender antwoorden gaan ervan uit dat één van de drie aannames niet klopt niet: óf God bestaat niet, óf Hij is niet goed, óf Hij is niet almachtig.
Dat laatste antwoord kent weer verschillende varianten, en één daarvan is dat er naast God een tweede bovennatuurlijke persoon is, die Hem tegenwerkt. Een duivel. Dit dualisme is ouder dan het monotheïsme en wordt geassocieerd met de profeet Zarathuštra, die ergens in het tweede millennium heeft geleefd in Centraal-Azië, en de mensen voorhield dat ze een keuze moesten maken tussen enerzijds de oppergod Ahuramazda en de goede goden, en anderzijds De Leugen. later zouden Zarathuštra’s aanhangers het kwaad personificeren en de naam Angra Mainyu gaven, “geest van het kwaad”.
De joden, die monotheïsten waren, pikten het idee op. Het is in de Hebreeuwse Bijbel niet echt vaak te vinden (al blijft het zinvol 2 Samuël 24.1 te vergelijken met de hervertelling in 1 Kronieken 21.1), maar des te meer in de religieuze literatuur die niet in de canon is opgenomen. In de tekst die bekendstaat als de Testamenten van de Twaalf Aartsvaders staat de duivel aan het hoofd van een heel leger van demonen, zoals God beschikt over hemelse heerscharen van engelen. De individuele gelovige heeft maar te kiezen met wie hij mee wil doen. Ook de Dode Zee-rollen veronderstellen een dualistisch wereldbeeld.
Een speciale vorm is het manicheïsme, waarin het goede wordt gelijkgesteld aan de geest/licht en het kwade aan de materie/duisternis. De ziel is, zo beschouwd, een lichtvonk die zit opgesloten in het donker. Daaruit volgt dat je moet uitkijken om seks te hebben, want voor je het weet heb je een nieuwe lichtvonk gevangen gezet.
Het manicheïsme was populair in de Late Oudheid en verspreidde zich langs de Zijderoute tot in China. Noch christenen noch moslims konden er echter veel mee, zodat de manichese ideeën zich uiteindelijk bevonden in de marginale gebieden van de middeleeuwse wereld. Armenië bijvoorbeeld, waar de dualisten paulicianen heetten. Ze werden door de Byzantijnse legers opgejaagd en gedeporteerd naar Plovdiv in Bulgarije, waar ze bekendstaan als bogomielen. (Ik hou van dit woord. Kapitein Haddock had het moeten kennen.) De bogomielen zouden invloed hebben gehad op de katharen, die leefden in het zuiden van Frankrijk en op last van paus Innocentius III op de botst denkbare wijze zijn uitgeroeid.
Hoewel niemand tegenspreekt dat het manichese dualisme via de paulicianen en bogomielen de kathaarse opvattingen beïnvloedde, is er een andere weg. Ook de islam kende dualistische visies en het is mogelijk dat de katharen ook ideeën oppikten in Spanje. Maar misschien is de vraag naar de herkomst van het kathaarse dualisme wel verkeerd gesteld: zó vreemd is het idee nou ook weer niet dat er een goed en een slecht opperwezen zijn. Het kan ook verschillende keren zijn ontstaan. Katharisme is óók te lezen als een ontwikkeling binnen het christendom, van mensen die vasthielden aan bepaalde oude noties – bijvoorbeeld over de waarde van ascese – en niets moesten hebben van de steeds verder geïnstitutionaliseerde middeleeuwse kerk.
We zullen nooit een echte geschiedenis van de manicheeërs, paulicianen, bogomielen en katharen kunnen schrijven, want we hebben hun eigen geschriften niet langer. Ze zijn bijvoorbeeld door hun tegenstanders vernietigd of vonden gewoon geen kopiisten meer. We moeten het doen met beschrijvingen door hun vijanden: ons beeld van de katharen is bijvoorbeeld voor een deel gebaseerd op inquisitieverhoren, wat overigens een van de boeiendste mij bekende geschiedenisboeken heeft opgeleverd.
Heel langzaam krijgen de aanhangers van het dualisme echter een eigen stem. Kort voor de Eerste Wereldoorlog zijn enkele manichese teksten gevonden in het Russische deel van Centraal-Azië, die nog steeds niet volledig zijn gepubliceerd. In Keulen ligt de zogenaamde “Kölner Mani-Codex”, een piepklein boekje (3½ bij 4½ centimeter) met de titel Over het ontstaan van het lichaam. In Egypte zijn verschillende teksten gevonden die nu in Dublin worden bestudeerd. Het onderzoek is nog lang niet afgerond, maar één ding is wel duidelijk: dat er naast de grote monotheïstische religies altijd andere godsdiensten hebben bestaan, die niet minder gevarieerd waren dan jodendom, christendom en islam.
[Mijn wekelijkse religiecolumn, afgelopen maandag op Sargasso.]
Waarom niet Montaillou (1982) in de Nederlandse vertaling genoemd? En m.i. minstens zo interessant R. Weis, De laatste Katharen, 2002,(oorspr. The Yellow Cross, 2000), dat veel meer ingaat op de bewoning van Montaillou rond 1300 en waarin zorgvuldig het dagelijks leefpatroon en de zieleroerselen van de bewoners zijn uitgevlooid. (Met literatuurlijst en uitstekend register).
De Nederlandse Montaillou is niet meer leverbaar. De Engelse nog wel.
‘Het Manicheïsme was populair in de Late Oudheid…Noch christenen noch moslims konden er echter veel mee.’ ‘Hoewel niemand tegenspreekt dat het manichese dualisme…de kathaarse opvattingen beïnvloedde is er een andere weg. Ook de islam kende dualistische visies en het is mogelijk dat de katharen ook ideeën oppikten in Spanje.’
Is hier geen tegenstrijdigheid?
Nee, want het islamitische dualisme bleef altijd wat marginaal. Toch behoort het bij de islamistische tradities.
Hoe marginaler het voorbeeld, hoe liever het de katharen was?
De Nederlandstalige editie van Montaillou is nog wel 2e hands verkrijgbaar, overigens.
“…. bogomielen. (Ik hou van dit woord. Kapitein Haddock had het moeten kennen.) De bogomielen zouden invloed hebben gehad op de katharen,’….”
Fantastisch! Ik kan de plaatjes van een stampende, scheldende Haddock al vóór mij zien. Als hij de desbetreffende “Zoetwatermakreel!” uitmaakt voor “Bogomiel!” zal hij die eraan voorafgaand uitschelden voor “Kathaar!” wat het Bogomiel alleen maar een grover scheldwoord maakt. Zou Hergé hiervan kennis krijgen, zou hij terugkeren uit zijn graf om alsnog deze scheldkanonnade in een nieuw avontuur van Kuifje te kunnen gebruiken. (Ik zou zelfs durven beweren, om het in een nieuw avontuur van Kuifje te kunnen gebruiken!)