Ik vertelde in mijn vorige stukje dat het zo’n verademing was dat ik ook eens onverkort positief nieuws kon melden over een recente oudheidkundige ontdekking. Geen hype, geen overdrijving, gewoon een interessante en zelfs belangrijke vondst: het slachtveld – ik denk dat dit voor één keer de correcte term is – waar Julius Caesar de Usipetes en Tencteri vernietigde, is gevonden bij Kessel, niet ver van het punt waar de Maas en Waal elkaar naderen.
Bij baggerwerkzaamheden zijn in het laatste kwart van de vorige eeuw allerlei vondsten gedaan, waar VU-archeoloog Nico Roymans al enige tijd met belangstelling naar kijkt. Er waren menselijke botten, wapens, mantelspelden en vooral: er was veel. Woensdag heeft hij in De Wereld Draait Door bekendgemaakt dat dit de plek moest zijn waar de twee stammen uit het Overrijnse hun nederlaag leden.
Zo’n identificatie is niet gemakkelijk. Op het eerste gezicht lijkt Caesars tekst simpel: het gebeurde bij de samenvloeiing van Rijn en Maas. Daarover lezen we in De Gallische Oorlog ook nog:
De Maas ontspringt in de Vogezen, in het gebied van de Lingones. Hij vangt een deel van de Rijn op, dat de Waal heet, en vormt zo het Bataven-eiland. Op hooguit tachtig mijl van de Oceaan stroomt hij uit in de Rijn.
En even verderop:
Eenmaal beland op het punt waar Maas en Rijn samenkomen, beseften [de aangevallen Usipetes en Tencteri] ze dat verder vluchten hopeloos was. Een groot aantal van hun mensen was al afgemaakt en de rest stortte zich in de rivier.
Dat lijkt makkelijk, maar antieke teksten zijn zelden echt simpel. Een eerste probleem is dat de eerste passage in sommige manuscripten ontbreekt en mogelijk een toevoeging is van een andere auteur. Dat laat de tweede passage gelukkig onaangetast: de plek staat vast, het is de afstand tot de zee waarover valt te discussiëren.
Een tweede probleem is dat de Rijn en Maas zich nergens verenigen tot één stroom. De Waal en Maas deden dat in de Oudheid wel, maar dat schrijft Caesar niet. Dit is echter een overkomelijk bezwaar, zoals je het ook niet fout rekent als iemand zegt dat de Rijn uitmondt in zee bij Rotterdam.
Een derde probleem is dat zo rond het jaar 70 na Chr. Usipetes en Tencteri worden vermeld die Mainz aanvallen. Dit zijn dus stamgenoten van degenen die door Caesar werden vernietigd, alleen wonen ze aan de Midden-Rijn. Vond het door Caesar aangerichte bloedbad daar dan plaats? Het zou zomaar kunnen, want ook Caesars volgende actie vond plaats aan de Midden-Rijn: hij bouwde een brug over de rivier en viel het Roergebied binnen. Er is daarom wel voorgesteld dat de Usipetes en Tencteri ten gronde gingen bij Koblenz, waar de Rijn samenkomt met de Moezel. (In het Latijn lijken Mosa en Mosella, Maas en Moezel, sterk op elkaar.) Erg plausibel is dat echter niet omdat Caesar in zijn verslag de Menapiërs vermeldt, die aan de kust woonden.
Kortom, ook al zijn de teksten wat problematisch, de logische lezing is toch dat de Usipetes en Tencteri ten onder gingen in het Land van Maas en Waal. Met Roymans’ vondsten is daarvoor voor het eerst ook bewijsmateriaal, en het is sterk. Bij het baggeren vond men menselijke botten, een helm, zwaarden en speerpunten. Wapens zijn meestal goed te dateren en kunnen ook wel worden toegeschreven aan bepaalde groepen, al moet je er rekening mee houden dat iedereen elkaars wapentuig overnam. Een Romeinse helm kan goed zijn gedragen door een Gallische ruiter, een Gallisch ruiterzwaard kan zijn benut door een Germaan.
Skeletresten zijn organisch materiaal en kunnen met de koolstofmethode worden gedateerd, terwijl je bijvoorbeeld tandglazuur zó kunt analyseren dat je uitspraken kunt doen over iemands herkomst. (Dat geldt trouwens ook voor dieren. In het Duitse Kalkriese is een Italiaanse os opgegraven die de Alpen over trok, later naar Italië terugkeerde, opnieuw naar het noorden ging en omkwam in de Slag in het Teutoburgerwoud.) Ik begrijp dat uit zo’n glazuur-analyse is gebleken dat de mensen die omkwamen bij Kessel, niet uit dat gebied afkomstig waren. Een typisch Germaanse gordelhaak geeft een belangrijke aanwijzing waar de eigenares van het gewaad wel vandaan kwam.
Dit is sterk bewijs. Toch is het niet helemaal zonder problemen. Er zijn meer Romeinse veldtochten geweest. We weten dat Caesar twee jaar later eveneens een genocidale campagne gelastte in deze contreien. Ook in de jaren na Caesar was het onrustig. Wat voor mij de doorslag geeft is de locatie, die te goed past.
U leest er in De Volkskrant en het Handelsblad meer over en er zal, na de persconferentie, nog wel meer bekend worden gemaakt. Dat zal gaan over de vondsten zelf en dat is een fascinerend verhaal. Ik begrijp uit het persbericht dat dan ook het beeldmateriaal wordt vrijgegeven.
Ik weet niet waarom het nieuws woensdagmiddag al op NU.nl stond en waarom Roymans al vóór het beeldmateriaal er was, aanschoof bij De Wereld Draait Door. Niet dat ik hem zijn fifteen minutes of fame misgun, maar het nadeel is dat de online-artikelen in De Volkskrant en het Handelsblad ongeïllustreerd zijn gebleven, wat in niemands belang is.
Op deze kleine blog zullen de komende dagen stukken verschijnen over het recente onderzoek naar Caesars genocidale optreden en over het debat over maximalisme en minimalisme.
Naschrift
De papieren NRC.next heeft toch een foto. Eén.
Als we nu nog eens de vallei konden vinden waar Sabinus en Cotta en hun anderhalf legioen de ondergang vonden…Theorieën genoeg, maar geen archeologische vondsten.
Dat is vermoedelijk gelokaliseerd in de Jekervallei. Later vandaag meer.
Fijn dat je het toelicht. De krantenstukjes zijn te kort om recht te doen aan het belang van deze ontdekking. Ik verwacht nu wel een stripverhaal in de Volkskrant, zoals ze deden met Einsteins vergissing.
“Bij het baggeren vond men menselijke botten, een helm, zwaarden en speerpunten.”
In aanvulling op een kleine discussie een paar stukjes geleden: daarom is geschiedkunde een wetenschap. Je hebt conflicterende hypotheses en empirische data brengen de beslissing.
Dank voor je uitleg, mijn vragen zijn al beantwoord. 🙂
Mooie analyse. Krijgen we een Nederlandse ‘Kalkriese’?
Nee, dit is te weinig om een museum te bouwen en het heeft ook niet de reputatie als nationale lieu de mémoire. Maar de vergelijking is leuk gevonden.
Ik lees graag het vervolg op jouw blog.
Nieuwsgierige groet,
Beste Jona, laat je in je eerste citaat (boek IV c.10) bewust het “in Oceanum influit” weg dat volgt op “insulam efficit Batavorum”?
Ik snap je even niet, er staat toch ” stroomt hij uit in de Rijn”?
Nou, de tekst zoals bv. te vinden op https://la.wikisource.org/wiki/Commentarii_de_bello_Gallico/Liber_IV#10 luidt “Mosa profluit ex monte Vosego, qui est in finibus Lingonum, et parte quadam ex Rheno recepta, quae appellatur Vacalus insulam efficit Batavorum, in Oceanum influit neque longius ab Oceano milibus passuum LXXX in Rhenum influit.”
Het is toch wel merkwaardig dat de Maas volgens deze tekst zowel in zee zou stromen als 80 mijl stroomopwaarts in de Rijn.
Nu begrijp ik je! De Latijnse tekst die ik hier voor me heb liggen, bevat het eerste “influit”-zinnetje niet. Misschien heeft Wiki een schrijffout gemaakt en iets toegevoegd, misschien heeft mijn tekst stilzwijgend iets verbeterd. Ik heb nu geen apparatus criticus en ken het ook niet online.
In elk geval kwam die regel in de negende eeuw ook al voor: http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8426038x/f70.item.r=caesar%20bello.zoom folio 33v meteen bovenaan.
Leuk! Ik probeer morgen even naar een bibliotheek te gaan en me te verdiepen in het kritisch apparaat. Ik weet niet of het gaat lukken overigens.
Oh ja, als ik op ‘Kessel’ zoek kom ik uit in de buurt van Venlo.
We hebben het hier over het kleine dorpje Kessel, een tiental kilometers ten noordwesten van Oss.
En welke veldnaam/ gehucht ligt er 3 kilometer ten westen van Kessel? Rome.
Het AD ging nat door het Limburgse Kessel te noemen.
Overigens zijn beide Kessels afgeleid van “castellum” en dat is hoogst significant.
Wellicht is het geen toeval dat de opgegraven “Tempel van Empel” op zo’n 10 Km westwaarts van Kessel/ Lith aan de zelfde dijk ligt? Deze zou rond 50 nChr. zijn gebouwd..
Wat niemand opmerkt, en waar Roymans niet mee te koop loopt, is dat hij nog in 2004 – op zeer goede archeologische gronden – stelde dat het hier niet ging om resten van het slagveld van 55 v.Chr., maar om een plek van rituele betekenis met een lange voor- en nageschiedenis. De vondsten zijn dan ook niet toe te schrijven aan een korte, tamelijk exact te dateren periode, maar bestrijken het tijdvak van ca. 200 v.Chr. tot na de Vroege Middeleeuwen. Roymans zelf nam in 2004 aan dat de zwaarden en gordelhaken – die al evenmin exact te dateren zijn – van plaatselijke makelij waren. Nu zijn het kennelijk resten uit het gevecht, afkomstig van Gallische en/of Germaanse strijders. Als zijn inzichten in de afgelopen elf jaar zo structureel gewijzigd zijn, had dat wel even vermeld mogen worden. Ik vrees echter dat er bewust naar het jaar 55 vC is toe geredeneerd, met zorgvuldig weglaten van alle andere aanwijzingen en dateringen. Dat sluit allemaal niet uit dat er in dat jaar iets vreselijks is gebeurd te Kessel, en dat sommige vondsten daar iets mee te maken hebben, maar werkelijk aangetoond is er niets, ook niet met de `moderne methoden’. Hier valt een hoop uit te leggen.
Niet helemaal waar: http://mainzerbeobachter.com/2015/12/11/caesar-in-noord-gallie-1/#comment-18318
Het is natuurlijk wel zo, dat wanneer je je wilt vasthouden aan de aloude ‘rituele’ interpretatie, uitgelegd zou moeten worden waarom vrouwen en kinderen uit een andere regio daar met oorlogswonden liggen. Dan zegt Occams scheermesje dat er misschien iets te veel aannamen bij gaan komen versus de interpretatie van de ‘gevechtssituatie’.
Misschien vrijdag toch maar even naar de Romeinendag op de VU? Er staat een presentatie op het programma.
Nico Roymans is niet vies van een beetje publiciteit – toen de DWDD hem belde, kon hij ‘een kans uit duizenden’ niet laten lopen en hechtte hij niet meer aan de afspraken over een primeur die hij met mij en de NRC had gemaakt – maar het is niet zo dat hij in dit geval feiten en meningen uit het verleden wegmoffelt. In mijn stuk in de NRC had ik er geen ruimte voor, maar hij heeft me keurig verteld dat hij eerder anders over de plek dacht. Er is dus sprake van voortschrijdend inzicht.
Bovendien gaat hij op de plek verder met onderzoek: er komen nog steeds botten boven water en die wil hij ook onderzoeken. Hij hoopt natuurlijk dat hij zijn stelling zo statistisch beter kan onderbouwen, maar hij weet ook dat het op het tegendeel kan uitlopen. Verder hoopt hij bij Alphen, waar nu gebaggerd wordt, een profiel bloot te mogen leggen. Als hij echt naar een slachting in 55 v. Chr. had willen toeredeneren had hij het gelaten bij het onderzoek dat hij nu heeft gedaan.
Bedankt, dat was een van de andere bezwaren die ik had. Te weinig data (N <50) om verantwoorde uitspraken te doen. Bovendien zijn er dus ook lijken gevonden die uit een andere periode afkomstig zijn (en als die ook uit een andere regio komen is het helemaal interessant). Daar heb ik nog geen verklaringen voor gehoord, en dat is wel noodzakelijk.
Het lijkt erop dat de slag niet bij Kessel maar bij Heerewaarden heeft plaatsgevonden. Caesar kwam namelijk via Maas en Waal tot aan de plek waar de Waal en de Maas samenkomen. dit is ten noorden van de Maas en niet in Brabant.
Anoul, je gaat uit van een moderne situatie. 2050 jaar geleden bestond er nog geen dorpje Heerewaarden en geen Brabant of Gelderland, en de toen nog ongetemde rivieren liepen wellicht anders dan nu.