Die had ik moeten zien aankomen, de vraag onder mijn blogstukje over Quirinius: wanneer vond die volkstelling plaats?
Antwoord: Herodes Archelaos is in 6 na Chr. verbannen, dus dat is ook de tijd van de annexatie van Judea en de bijbehorende volkstelling. Misschien 7. Zoiets.
En daarmee komen we op een van die vele kwesties uit de oude geschiedenis waarover meer is geschreven dan het belang van het onderwerp rechtvaardigt: Jezus’ geboortejaar. (Andere voorbeelden uit deze categorie: de plek waar Hannibal de Alpen overstak en de doodsoorzaak van Alexander de Grote.)
Twee geboortejaren
Ter zake. Als we alleen het volkstellingsverhaal in Lukas 2 lezen, zouden we concluderen dat Jezus is geboren in 6 na Chr., misschien 7. Dat is echter in tegenspraak met wat Matteüs schrijft: de wijzen uit het oosten – over wie ik al eens blogde – kwamen in Jeruzalem toen koning Herodes de Grote nog aan de macht was (Mt 3.1) en enige tijd voor de troonsbestijging van Herodes Archelaos (Mt 3.22). Herodes overleed in 5/4 v.Chr. en dus is Jezus op z’n laatst in die winter geboren.
Deze laatste datum krijgt doorgaans de voorkeur omdat Lukas schrijft dat Jezus “in het vijftiende regeringsjaar van keizer Tiberius” – bij een normale lezing van de tekst het jaar 28 – “ongeveer dertig jaar oud” was (Lukas 3.1, 23). Dat is goed in overeenstemming Matteüs’ geboortejaar: als Jezus in 5/4 v.Chr. is geboren, was hij in de winter van 27/28 eenendertig geworden. Het is daarentegen slecht in overeenstemming met Lukas’ eigen jaar 6, dat impliceert dat Jezus een beginnende twintiger was.
Levensduurverwachting
Is dit verschil belangrijk? Nee natuurlijk. Alleen als je in horoscopen gelooft, doet een geboortedatum er toe. En natuurlijk is het ook belangrijk voor mensen in een wereld waar je naar de basisschool moet op de eerste maandag na je vierde verjaardag, waar je mag stemmen vanaf je achttiende verjaardag en waar je pensioenopbouw is gebaseerd op een arbeidscarrière die doorloopt tot je achtenzestigste. Voor de Joden van vroeger was het totaal irrelevant, en daarin stonden ze niet alleen. Ik heb wel eens geschreven over de mortaliteitsstatistieken van het antieke Mainz: iedereen overleed op zijn vijftigste, zestigste, zeventigste, een enkeling op een vijfenvijftigste of vijfenzestigste, en vrijwel niemand werd eenenzestig of tweeënzestig. Je leeftijd deed er in een voorindustriële samenleving niet toe.
Matteüs en Lukas hechtten dan ook weinig belang aan Jezus’ leeftijd. Voor hun was belangrijker dat hij de messias was. Dus legt Lukas de engel die Maria aankondigt dat ze moeder gaat worden, een messiaanse Dode Zee-rol in de mond (Lukas 1.32-35 = 4Q246, als u het wil nazoeken). Matteüs maakt hetzelfde punt door een messiaanse ster aan de hemel te plaatsen.
Nazaret of Betlehem
En allebei bedenken ze een manier om Jezus, die toch uit Nazaret kwam, geboren te laten worden in het stadje waar de messias geboren diende te worden: Betlehem. Lukas plaatst daarom de geboorte in het jaar waarin menigeen op reis moest om zijn landbezit bij een Romeins kadaster te laten registreren en laat dus Maria en Jozef van Nazaret naar Betlehem trekken. Van noord naar zuid. Volgens Matteüs woonde het echtpaar altijd al in Betlehem en trokken ze uit weerzin tegen Herodes Archelaos naar Nazaret. Van zuid naar noord.
Het is een onhebbelijke gewoonte van antieke schrijvers dat ze niet zijn geïnteresseerd in de kwesties die wij belangrijk vinden, zoals Jezus’ geboortejaar. De monnik die in de zesde eeuw onze jaartelling “na Christus” bedacht, kon zich er evenmin om bekreunen: Jezus is in elk geval niet in het jaar 1 geboren. Wij mogen natuurlijk onze eigen vragen stellen, maar Lukas en Matteüs zouden verbaasd hebben opgekeken als ze hoorden dat wij het feit dat de messias was geboren, minder belangrijk vonden dan zoiets beuzelachtigs als een geboortejaar.
Lukas en Matteus zouden nog veel verbaasder zijn – en zo’n beetje iedere andere Antieke schrijver – als iemand hen vertelde over onze moderne obsessie om feiten en fictie uit elkaar te halen.
Maar zou je daar in die tijd als getuige in een rechtszaak mee weg kunnen komen?
“Jezus is in elk geval niet in het jaar 1 geboren.”
Als we Matteüs en Lucas maar zeer beperkt kunnen gebruiken voor het geboortejaar, valt het jaar 1 niet uit te sluiten! Zie ook:
http://www.refdag.nl/kerkplein/kerknieuws/christelijke_jaartelling_als_geraamte_van_de_geschiedenis_1_240824
Overigens meldt ook Lucas dat Herodes koning was (1:5), i.e. Herodes de Grote. Dat zou erop kunnen wijzen dat men zich herinnerde dat Jezus geboren was t.t.v. Herodes de Grote. Veel historici noemen dit als argument voor een datering rond 5 v.Chr., maar het is niet echt een heel sterke aanwijzing mijns inziens.
‘De monnik die in de zesde eeuw onze jaartelling “na Christus” bedacht’
Dat deed hij niet. Ik heb geen idee wanneer het volkse ‘na Christus’ erin geslopen is, maar de term is AD, ‘Anno Domini, ‘in het jaar van [de regering van] onze heer’. De jaartelling is gebaseerd op regeringsjaren tenslotte, met jaar 1 (inderdaad) als begin. Niet te verwarren met AP, ‘Anno Passio’, ” sinds de dood van’, die trouwens ook heel vaak gebruikt werd (wat bij sommige kronieken tot veel verwarrende verhaspelingen leidde). AP is AD plus 27 trouwens. Misschien dat ‘na Christus’ ook zo’n verwarring is.
Van vorsten e.d. zijn vaak toch wel concrete data voor geboorte en dood bekend?
Niet echt. Daar zit een stukje in. Komt nog.
Met belangstelling naar dat stuk uitkijkend wil ik nog wel benadrukken dat ik vooral aan Romeinse keizers dacht en niet zozeer aan Farao’s en Mesopotamische koningen e.d.
Mag ik ook bij dit stukje, zoals zovele andere van de Beobachter, opmerken, dat het zo lekker geschreven is, lucide, snaaks, speels, schrijflustig, en altijd – die overvloedige, achteloos uitgedeelde, onuitputtelijke bronnenkennis. Een waar genoegen.
Dat mag je opmerken. Daar heb ik geen bezwaar tegen.
Heer Teulings, u haalt me de woorden uit de mond.
ik heb altijd gehoord dat jesus in april is geboren ,ook vandaar de verwijzing naar vissen ????
Interessant en leerzaam stukje! 🙂 Gelukkig doet het er inderdaad niet toe maar ik vond het leuk om te lezen!
Met betrekking tot de datering van Jezus’ geboorte: Al eeuwenlang wordt in diverse Bijbelcommentaren een andere vertaling van Lukas 2:2 voorgesteld. Het Griekse ‘prootos’ wordt meestal vertaald met: deze inschrijving had ‘voor het eerst’ plaats toen Quirinius stadhouder over Syrië was. Je kunt het echter ook vertalen als: deze inschrijving had plaats ‘voordat’ Quirinius stadhouder over Syrië was. Dan wordt ook duidelijk waarom Lukas deze zin toevoegt. Niet om de geboorte van Jezus te dateren (dat had hij in het voorgaande vers al gedaan), maar om de volkstelling die aanleiding was voor de reis van Jozef en Maria naar Behtlehem te onderscheiden van de volkstelling onder Quirinius. Lukas geeft aan dat de volkstelling rond de geboorte van Jezus (ca. 7/6 v. Chr.) een andere is dan de volkstelling onder Quirinius (ca. 6 na Chr.). Het is zinvol om daarop te wijzen omdat die laatste volkstelling veel bekender was; die hing immers samen met het verlies van onafhankelijk van het Joodse volk (Judea kwam onder een Romeinse stadhouder) en met een grote opstand (de beruchte opstand o.l.v. Judas de Galileër, zie Handelingen 5:37).
Overigens vonden diverse christenen het al gauw wel belangrijk wanneer Jezus precies geboren is. Tertullianus (ca. 155-220 na Chr.) schrijft bijvoorbeeld dat ‘de Romeinse archieven de telling van Augustus bewaren als de meest betrouwbare getuige voor de geboorte van de Heer’ (Adv. Marcionem IV 7,7). Hij heeft eind tweede, begin derde eeuw blijkbaar al in de Romeinse staatsarchieven in Rome de verslagen over tellingen geraadpleegd om Jezus’ geboorte te dateren. Daarmee is deze kwestie ook al zo oud als de weg naar Rome…