De tweede in mijn reeks van voorwerpen uit de Oudheid die niet waren wat we dachten is een heel simpele: de bovenstaande buste gold lange tijd als een portret van Brutus, de man die tegen het einde van de zesde eeuw de koningen verdreef uit Rome en de republiek stichtte. Die identificatie is gebaseerd op munten uit de eerste eeuw v.Chr., waarop Brutus met een korte baard staat afgebeeld.
Wanneer die identificatie is ontstaan, weet ik niet, maar in 1789 was de Franse schilder Jacques-Louis David ermee vertrouwd: op zijn doek Les licteurs rapportent à Brutus les corps de ses fils toont hij hoe Brutus vergeefs probeert – let op de verkrampte voeten – onbewogen te reageren als hij wordt geconfronteerd met de lichamen van zijn zonen, die hij zelf ter dood heeft veroordeeld. De geschilderde Brutus is duidelijk geïnspireerd op de buste.
Het beeld is Etruskisch genoemd. Het sierde het omslag van het boek over de Etruskische kunst dat ik als puber bezat. Ik heb op mijn zeventiende, tijdens het schoolreisje naar Rome, mijn vrije middag benut om de Capitolijnse Musea te bezoeken en vond het indrukwekkend – en dat vind ik nog altijd. Het is een knap, krachtig portret.
Tijdens mijn studententijd hoorde ik dat het uit de vierde of derde eeuw zou stammen. Het argument was simpel: we kennen uit de Etruskische kunst niets dat erop lijkt. En inderdaad: er zijn nogal wat verondersteld-Etruskische beelden ontmaskerd, met de Romeinse wolvin als bekendste voorbeeld: ook die is niet Etruskisch, zelfs niet Romeins, maar stamt uit de Middeleeuwen.
“Maar die munten dan?” hoor ik u zeggen. Dat was een zwak argument, altijd al. Het is namelijk heel moeilijk om een goede match te maken tussen muntportretten en antieke bustes, al was het maar omdat mensen op munten meestal en profil staan afgebeeld en bustes bedoeld zijn om en face te worden bekeken. In dit geval gaat het om een munt met op de ene kant onze Brutus en aan andere kant een andere oud-Romeinse tirannenvijand, Gaius Servilius Ahala. Het tweede portret is zeker een fantasie, wat weinig vertrouwen geeft in het eerste.
De laatste keer dat ik in Rome was, bleek de datering nog verder te zijn verschoven: inmiddels denken althans de museummedewerkers dat het portret stamt uit de late tweede eeuw v.Chr. Het zou gaan om een van de voorvaders van keizer Augustus.
Net als in mijn vorige stukje geldt ook hier dat de data dezelfde zijn gebleven: deze buste is niet anders dan toen ze in 1564 door de Capitolijnse Musea werd verworven. Wat is veranderd, is de context waarin het voorwerp wordt geïnterpreteerd: de grens tussen “dit kan bestaan” en “dit kan niet bestaan” wordt anders getrokken. Etruskische portretkunst uit de late zesde eeuw kan, zo is het nieuwe axioma, niet bestaan.
[Dit was de 131e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
Geweldige kop. Leuk: in mijn pubertijd op het gymnasium ( Baudartius lyceum in Zutphen) had ik een plaatje van deze kop op mijn kamertje hangen. Ik heb het altijd een superieur voorbeeld gevonden van Romeinse portretkunst, ook al weten we helemaal niet wie het was en dus ook helemaal niet of het een echt of een juist geïdealiseerd portret is. Maar die uitdrukking, die ogen!
“Wanneer die identificatie is ontstaan, weet ik niet”. In mijn exemplaar van Taste and the Antique van Haskell en Penny lees ik dat de identificatie met Brutus in elk geval als vanzelfsprekend werd aangenomen in 1556, in de eerste documentaire vermelding van de kop, die overigens al in de jaren 1532-1536 getekend is door onze eigen Maarten van Heemskerck. De numismatische bewijsvoering (alsmede het verband met een door Plutarchus vermelde bronzen beeld van Brutus met getrokken dolk) stamt uit iets latere tijd. De schilder David is zeker niet de eerste die zijn weergave van Brutus baseerde op de bronzen kop. In de Capitolijnse Musea zelf, in de Sala dei Capitani, op de muur die deze zaal scheidt van de kamer waarin de kop staat, heeft Tommaso Laureti in 1587-1594 het moment afgebeeld waarop Brutus (met de trekken van de bronzen kop dus) zijn eigen zoons als landverraders terecht laat stellen.