Als ik zou schrijven dat ik van Egypte via Frankrijk naar Canada ben gereisd, dan concludeert u dat ik een flinke vliegreis heb gemaakt. Geen moment zult u denken dat dit ook een leuk fietstochtje kan zijn geweest in de omgeving van het Friese Elsloo, waar drie buurtschappen zijn met deze namen. De natuurlijke leeswijze van deze toponiemen is dat het gaat om landen, niet om buurtschappen.

En dat brengt ons bij de loodbaar hierboven, die in mei 2009 is verworven door het Gallo-Romeins museum in Tongeren. De inscriptie is niet helemaal begrijpelijk, maar dat maakt voor dit stukje even niet uit. Er staat:

IMP TI CAESARIS AVG GERM TEC

De eerste vier woorden betekenen “van imperator Tiberius Caesar Augustus” – ofwel keizer Tiberius, die van 14 tot 37 heerste over het Romeinse Rijk. We weten niet van welk woord TEC de afkorting is, maar het moet slaan op een plek waar lood werd gewonnen. Die bevindt zich in Germania – het voorlaatste woord – ofwel, volgens de natuurlijke leeswijze, de oostelijke oever van de Rijn. In het Sauerland werd (en wordt) inderdaad lood gewonnen.

Kortom: ergens tussen 14 en 37 was er een keizerlijk loodbedrijf actief op de oostelijke Rijnoever. En dat is wel wat onhandig, omdat we altijd dachten dat de Romeinen in het jaar 9 na Chr., toen ze een nederlaag hadden geleden in de slag in het Teutoburgerwoud, hun posities op de oostelijke Rijnoever ontruimden. Dat er geen Romeinse vondsten konden worden gedaan op de oostelijke Rijnoever was zó vanzelfsprekend, dat archeologen alle Romeinse voorwerpen automatisch dateerden vóór 9. Het is niet heel anders dan de voorwerpen uit Persepolis die ik al noemde: allemaal gedateerd vóór Alexander het paleizencomplex in brand stak.

Ondertussen lagen er al aanwijzingen dat de Romeinen nog niet weg waren uit het Overrijnse. Twee daarvan waren al eeuwenlang bekend maar genegeerd.

• Onze oudste bron, Velleius Paterculus, gaat terug op een ooggetuigenverslag en zegt niets over een ontruiming van Germania. In tegendeel: de auteur vermeldt aanhoudende gevechten in het oosten, waarbij de grenswegen werden heropend (Romeinse Geschiedenis, 2.120). Hoewel Paterculus’ woorden vermoedelijk wat overdreven zijn, is het methodisch niet echt sterk de enige contemporaine bron te negeren.
• Tacitus zegt expliciet dat de Romeinse basis in Aliso in Romeinse handen bleef en dat er langs de Lippe forten werden gebouwd (Annalen 2.7).

Inmiddels is in Haltern, een legioenbasis aan de Lippe, voldoende materiaal gevonden om met zekerheid te concluderen dat de Romeinen er ook na 9 nog waren. Het museum is inmiddels “Aliso” herdoopt (hoewel Aliso vrijwel zeker oostelijker moet geworden gezocht). Tot slot is duidelijk dat er ten tijde van keizer Claudius grote legerhervormingen zijn geweest en het staat vast dat de Romeinen daarbij meer defensieve posities innamen. De ontruiming van het Overrijnse, inclusief het keizerlijk loodbedrijf, kan heel goed pas toen hebben plaatsgevonden.

Kortom, het aloude uitgangspunt “er kunnen geen Romeinse voorwerpen van na 9 na Chr. op de oostelijke Rijnoever zijn” staat inmiddels ter discussie en onze loodbaar is daarbij een van de argumenten. Dat wil niet zeggen dat de oude stelling meteen is opgegeven. De loodbaar kán afkomstig zijn uit de Eifel: het isotopenonderzoek sluit dat niet uit. Alleen: de Eifel lag in Gallia, niet in Germania.

Je kunt nu een hulphypothese inroepen: later werd de westelijke Rijn-oever “Germania” genoemd en Caesar typeert sommige naar het huidige België gemigreerde stammen als Germaans, dus misschien noemden de Romeinen dat gebied al tijdens de regering van Tiberius “Germania” en werd het lood in de Eifel gewonnen. Dat kan, al druist het in tegen de natuurlijke leeswijze van de inscriptie op de loodbaar en is dit een hypothese die nooit zou zijn geopperd als er niet een ontruiming van het Overrijnse rond het jaar 9 diende te worden “gered”. Ik geloof het persoonlijk dan ook niet, maar het is wel een respectabele hypothese.

Gegeven de snelheid waarmee de archeologie momenteel voortschrijdt, verwacht ik vrij snel een oplossing. Voor het moment volstaat de constatering dat er een basisaanname is veranderd, waardoor de historici zijn gaan nadenken of ze de teksten van Paterculus en Tacitus niet wat letterlijker hadden moeten nemen en de archeologen zich afvragen of ze hun vondsten niet te snel vóór 9 hebben gedateerd.

[Dit was de vierde aflevering in mijn eindejaars-reeks over de interpretatie van antieke voorwerpen en is tevens de 134e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.