Na de dood van keizer Trajanus in 117 was het zo onrustig aan de grenzen van het Romeinse Rijk dat in Schotland een compleet legioen werd vernietigd, het VIIII Hispana. Dat is althans de premisse van het geweldige jeugdboek The Eagle of the Ninth van Rosemary Sutcliff. Ze vertelt hoe een jonge Romeinse officier die door een verwonding geen dienst meer kan doen, op zoek gaat naar het veldteken van het Negende Legioen Hispana, de adelaarstandaard, en dit uiteraard ook vindt. Ik heb De adelaar van het Negende als kind verslonden.
Suttcliffs idee dat VIIII Hispana rond 117 is vernietigd door de stammen in het huidige Schotland was in de tijd dat ze het schreef, 1954, de gebruikelijke verklaring voor het feit dat het legioen niet meer in Brittannië wordt vermeld na de regering van Trajanus. In 108 was het nog gestationeerd in York; in 122 vinden we daar VI Victrix.
De verdwijning van het Negende wil echter niet zeggen dat het een nederlaag leed. Het blijkt namelijk te zijn overgeplaatst naar geen andere basis dan ons eigen Nijmegen, waar het tussen ongeveer 110 en 120 moet zijn geweest en X Gemina afloste. Het bronzen plaatje hierboven, een deel van een paardenhoofdstel gevonden bij Ewijk, is een van de bewijsstukken. Dat het is vervaardigd in Brittannië en meegenomen naar het Rijnland, blijkt uit de inscriptie (LEG HISP IX): waarin het getal 9 niet wordt geschreven zoals destijds op het continent gebruikelijk was. IX is de Britse notatie, terwijl de rest van de wereld gewoon VIIII schreef.
Ook dakpannen bewijzen dat Britse troepen dienden in Nijmegen. Wat er daarna met VIIII Hispana is gebeurd, is onduidelijk, maar het staat vast dat het legioen tijdens de regering van keizer Marcus Aurelius (reg.161-180) niet langer bestond, aangezien het niet wordt vermeld in een overzicht van alle legioenen uit die tijd. Mogelijk werd het Negende door de Joden vernietigd tijdens de Bar Kochba-opstand (132-136) of is het identiek aan de eenheid die in 161 door de Parthen werd verslagen.
Niemand die het weet – maar het staat nu vast dat het legioen niet in Schotland ten onder is gegaan. En dat weten we dankzij een onooglijk bronzen plaatje in het Nijmeegse Valkhofmuseum.
[Dit was de 135e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
Als een legioen werd vernietigd, kwam er dan nooit meer een nieuw legioen met hetzelfde nummer voor in de plaats?
In de volle keizertijd niet meer. Daarvoor gebeurde het wel: Caesars vernietigde Veertiende werd vervangen door een ander Veertiende.
Nog een bijzonder boek dat gebruikt maak van het verhaal van het verdwenen legioen.
Let wel: Alan Garner is aquired taste
http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/books/reviews/book-of-a-lifetime-red-shift-by-alan-garner-2196201.html
Sutcliff’s boek was razend spannend idd.
Wat de nummering betreft, die was tot de keizertijd niet gebaseerd op een cijfering van het hele imperium, maar vaak op die individuele generaals. Nog in de keizertijd bestonden er daarom diverse legioenen met hetzelfde cijfer (IV, VI), maar met een andere herkomst. Dat kon afkomstig zijn van de herkomstplek, maar ook van de consul die het had opgericht. Zowel Caesar als Augustus namen legioenen over (die hun naam behielden) van collega’s. Ook zaten er daardoor gaten in de imperiale nummering. Zie: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Roman_legions voor een volledig overzicht.
Interessant stukje, niet in het minst omwille van die ene opmerking over de Britse en continentale schrijfwijze van het getal 9. Waarom is die eerste eeuwen later de standaard geworden?
Ik denk dat het renaissancistische systeemdwang is geweest. De Romeinen waren er heel vrij in. Zie deze beroemde inscriptie voor een 18 die (heel mooi) is geschreven als XIIX.
http://www.livius.org/articles/person/caelius/
Die veranderde schrijfwijze zal naar ik vermoed een gevolg zijn van de Angelsaksische predikers die in de 7e en 8e eeuw West-Europa van een nieuw cultureel elan voorzagen
In Denemarken schreef men overigens in de 17e eeuw nog iiii. Voorbeeld: http://www2.soundtoll.nl/sonttolregisters-055/Sonttolregisters-055_0297.jpg
Op wijzerplaten van klokken staat heel vaak (altijd?) IIII in plaats van IV. Overigens is negen daar wel IX.
Bedankt! Die kende ik: De inscriptie wordt in mijn klas besproken en vergeleken met een moderne tekening (Angus McBride, Osprey-reeks) en de vondsten in Kalkriese om het te hebben over oude en hedendaagse, geschreven en niet-geschreven bronnen.
Later op het jaar grijpen we ernaar terug, om aan te tonen dat sommige regels i.v.m. Romeinse cijfers, waar ze dan op zwoegen, zelf niet uit de oudheid stammen.
Ik vroeg me af of de keuze voor de Britse variant te maken had met de nationaliteit van de mensen die deze regels in de renaissance opstelden, maar hieronder wordt al verwezen naar eerdere invloeden: in dat geval zit zelfs Willibrordus er misschien mee voor iets tussen… Lijkt me boeiend om te weten te komen vanaf wanneer IX op het vasteland VIIII begint te vervangen.
Dat is één van de bewijsstukken. De geïnteresseerde niet-historicus wil dan weten welke er nog meer zijn.
De dakpannen.
Natuurlijk ja, dank.
Interessant te lezen dat een vondst in Ewijk tot een correctie op de geschiedschrijving leidt; temer omdat ik op een goeie 2 km van de plek woon.