In de diverse discussies over Caesars aanwezigheid in Kessel keerde de opmerking terug dat het te kort door de bocht was het afslachten van de Tencteri en de Usipetes te typeren als genocide. Voor die kritiek valt zeker iets te zeggen: het klinkt te modern. Het is alsof je een Romeinse consul aanduidt als premier.
Het kort-door-de-bocht gebruik van het moderne woord past helaas bij de schreeuwerige wijze waarop “het nieuws werd gebroken”: een interview met archeoloog Roymans bij De Wereld Draait Door. Het item deed denken aan het filmpje, onlangs op De Speld, over een schrijver in een TV-programma die niets inhoudelijks mag zeggen en uiteindelijk door een hoepel moet springen. Talkshows zijn domweg niet het geschikte medium om dit type nieuws te brengen: veel verder dan “dit zijn de feiten en daarmee moet u het doen” kun je op TV immers niet komen, terwijl dit keer de feiten – reeds bekende baggervondsten – onveranderd dezelfde waren. Het nieuwe was een herinterpretatie, en dat kun je op TV niet uitleggen. Wat resteerde was… ja, wat was het eigenlijk? In elk geval gênant amateuristisch.
Erger nog was dat de presentatie (op een woensdagavond) de andere media dwong er ook aandacht aan te besteden, nog voordat het fotomateriaal er was. Nieuws dat ook op verantwoorde wijze had kunnen worden gebracht, was nu op TV een lachertje en in de kranten slecht geïllustreerd, met de persconferentie op vrijdag als mosterd na de maaltijd. Slordig taalgebruik als “genocide” past bij deze slordige presentatie.
Desondanks denk ik dat het gebruik van de beladen term te verdedigen valt. De eigenlijke vraag is: kunnen we moderne termen gebruiken bij de beschrijving van het verleden?
Er zijn redenen voorzichtig te zijn. De Oudheid was anders dan onze eigen wereld: vrijwel alle mensen waren arm, zelfs de allerrijksten wisten wat honger was, het scholingspeil was laag en de gemiddelde levensduurverwachting was twintig à eenentwintig jaar. Is dit een voor ons, in de rijkste samenleving aller tijden, al lastig te begrijpen wereld, nog moeilijker is het voor ons na te voelen wat het met het zelfbeeld van mensen doet om volslagen rechteloos te zijn. Men dacht destijds anders en het is maar de vraag of de mensen destijds onze gevoelens, drijfveren en waarden zelfs maar zouden kunnen herkennen. Of wij de hunne.
Je zou dus kunnen concluderen dat alle tijdvakken en gebeurtenissen uniek zijn en dat het niet aangaat de normen van onze cultuur te benutten om een andere cultuur aan te meten. Als Alexander de Grote een drievoudige campagne opzet met als doel de Malliërs zonder aanzien des persoons uit te roeien is dat dus niet zomaar een genocide, en evenmin is het een genocidale gedachte als keizer Domitianus de Nasamonen gelast “niet meer te bestaan”.
De jargonterm voor het idee dat alles onvergelijkbaar uniek is, is “historisme” en ik denk dat het zeker voor de analyse verstandig is om je ervan bewust te blijven dat er tussen toen en nu stevige verschillen zijn.
Dit standpunt bijt zichzelf echter wel in de staart, want het impliceert dat er niet betekenisvol over het verleden valt te spreken. Je mag het woord “koning” niet meer gebruiken, want Filippos van Macedonië en Alexander de Grote waren geen koningen zoals Filip, koning der Belgen, en Willem-Alexander, koning der Nederlanden. Je mag het niet meer hebben over “handel”, aangezien die destijds vaak embedded was in andere culturele handelingen en in niets leek op ons streven naar winstmaximalisatie. “Opstand” is om soortgelijke redenen een verkeerd woord, dus de “Bataafse Opstand” wordt ineens ook problematisch. Kortom, als je heel historistisch zegt dat “genocide” een verkeerde term is, is het onmogelijk überhaupt te spreken over het verleden.
De waarheid ligt, zoals zo vaak, in het midden. Oorlogen zijn weliswaar altijd verschillend maar hebben tegelijk enkele gemeenschappelijke kenmerken. Om er maar een cliché tegenaan te gooien: het verleden is anders én eender. Daar hebben de letterdames en -heren de afgelopen dan ook over nagedacht en er zijn twee benaderingen aan te wijzen. Eén daarvan is dat we de oude gedachtewereld reconstrueren, het betrekkelijke leren zien van onze eigen ideeën en ons zo van onze vooroordelen bevrijden. De kans dat je dan uiteindelijk iets goedpraat, wordt dan (de menselijke natuur zijnde zoals ze is) wel wat groter, al zijn begrijpen en rechtvaardigen verschillende zaken.
Een andere benadering is het zoeken naar scherpere begripstypologieën: de definitie, de wezensdefinitie, de omschrijvende definitie, het type, het ideaaltype en de familiegelijkenis. Ik zal daar morgen op terugkomen maar constateer voor het moment dat genocide gewoon te definiëren valt. De VN houden het op
acts committed with intent to destroy, in whole or in part, a national, ethnical, racial or religious group
en hoewel daarover best een boom valt op te zetten, is deze definitie zonder meer toepasbaar op gebeurtenissen uit het heden, zoals de aanvallen op de Yezidis in noordelijk Irak, en uit het verleden, zoals Alexanders campagne tegen de Malliërs of Caesars aanval op de Usipetes en Tencteri.
Voor ik afrond nog een laatste punt. Dachten de Romeinen écht anders over genocide dan wij? Athenodorus Calvus, een filosoof die in deze jaren in Rome verbleef, leerde dat een wereldheerschappij als de Romeinse veronderstelde dat de wereldveroveraar een bepaalde rechtvaardigheid diende uit te dragen. Hij had veel leerlingen. Eén daarvan was de latere keizer Augustus. Of zijn oorlogen minder werkelijk beschavingsoffensieven waren, zal ik in het midden laten.
[Wordt morgen vervolgd met wat geneuzel over begrippen en overmorgen met weer wat Caesar-gedoe.]
“gemiddeld 21 jaar”? Je bedoelt dat er zoveel kindersterfte was dat mensen zo’n 45-50 jaar oud werden?
Vuistregel: één derde van de baby’s stierf in het eerste levensjaar, één derde ging ten onder aan de zuigelingensterfte en het overblijvende dertig had daarna een goede kans 60 te worden.
Dat zeg ik…
Ik kan het berekeningetje van henktjong niet helemaal volgen, maar de invloed van kindersterfte bij de gemiddelde levensduur wordt vaak onderschat.
“te kort door de bocht was het afslachten van de Tencteri en de Usipetes te typeren als genocide.”
Dat heb ik gemist. Het hangt ervan af hoe je je termen definieert, natuurlijk. Iets soortgelijks geldt voor Donkere Eeuwen. Dat wordt nogal eens op denigrerende wijze gebruikt jegens de Middeleeuwen. Toch kwam ik de term tegen in AHM (ik heb het uit! – enigszins tot ergernis van mijn vriendin, want ik was de hele zaterdagavond weinig aanspreekbaar).
Definieer genocide als het systematisch uitroeien van een bevolkingsgroep en de typering is correct. Alleen moet daarbij aangetekend worden dat genocide tot niet zo lang geleden volledig acceptable was. Zie bv. JP Coen en de Banda-eilanden (om nootmuskaat).
“het niet aangaat de normen van onze cultuur te benutten om een andere cultuur aan te meten.”
Natuurlijk wel. Zolang je maar duidelijk maakt dat je precies dat doet en geen objectiviteit pretendeert. Ik kijk neer op de normen en waarden van historische culturen. Ik hoop oprecht dat men over 2000 jaar op dezelfde manier neerkijkt op de mijne.
Ah – je gaf de VN-definitie voor genocide. Die is inderdaad ook werkbaar. En dat is het voornaamste van definities: ze moeten onderscheidend vermogen hebben.
Je kan je de vraag stellen of Cato oprecht verontwaardigd was om het lot van die arme Germanen, of een mooie kans zag om Caesar een hak te zetten. Of ben ik nu te cynisch?
Ik heb geen probleem met het gebruik van de term genocide voor wat Caesar bijvoorbeeld de Eburonen heeft aangedaan. Het wordt alleen verwarrend als mensen op basis van die term analogieën opstellen met recente geschiedenis en concluderen dat Caesar een soort Romeinse Hitler was.
Ik vermoed dat Cato vooral caesar een hak wilde zetten – Rome was tenslotte gebouwd op de rijkdom uit veroverde gebieden. Pompeius was Caesar’s opponent, en hij had bepaald geen schone handen.
Caesar is niet met Hitler te vergelijken in de zin dat Caesar de veroverde stammen decimeerde uit ideologische overwegingen. De Romeinse expansie waren er geen van ‘übermenschen vs. untermenschen’. Caesar was niet per se op de verovering van Gallië uit, maar vooral op het versterken van zijn positie in Rome.
Je schreef al eens dat het vreemd was dat het nieuws bij De Wereld Draait Door werd gebracht en dat de andere media daardoor het nieuws moesten brengen voordat het beeldmateriaal er was. Waarom zat Rooymans bij DWDD? IJdelheid?
Wie kijkt er nog TV?
Dat bedoel ik niet sarcastisch: al jaren neemt het aantal mensen af dat TV kijkt. We halen onze informatie immers van internet. Ik denk niet dat Roymans bij DWDD is aangeschoven uit ijdelheid – dat zou wel heel kortzichtig zijn.