Het is een van de grote oudheidkundige verhalen: hoe het monotheïstische christendom en het polytheïstische heidendom streden om de harten van de oude Romeinen. Nu heeft de oude geschiedenis wel meer aantrekkelijke verhalen, maar dit is anders: de uitkomst ligt aan de basis van het nog altijd bestaande christendom. Christenen hebben eeuwenlang hun visie op dit conflict kunnen uitdragen en daardoor is het niet zo vreemd dat ook mensen zonder speciale liefde voor de oude wereld doorgaans wel iets over dit conflict weten: Jezus, Paulus, de vervolgingen, Constantijn de Grote, Julianus de Afvallige, de laatste heidense bloei, de verwoesting van de tempel van Serapis in Alexandrië en missionarissen die eeuwenoude bomen omhakten.
Probleem is: je hoeft maar een beetje in te zoomen om te zien dat de werkelijkheid niet een beetje complexer was, maar zóveel complexer dat we het verhaal in feite moeten bijzetten op de schroothoop. Het idee van een lange en felle strijd is, om het wat scherp te formuleren, christelijke legendevorming. Dat is alle reden om eens wat stukjes te wijden aan het onderwerp: over de polytheïstische aspecten van het jodendom, over de joodse Paulus, over het heidense monotheïsme, over Constantijn de Grote en over het schlemielige einde van het heidendom, dat helemaal geen laatste bloei heeft gekend.
Heidendom versus christendom?
De rode draad in mijn betoog: de bronnen zijn geschreven door christelijke apologeten, bisschoppen en theologen. Zij meenden dat er een diepgaand conflict was tussen christenen en heidenen. Dat oordeel is in feite blijven hangen, hoewel het door deze beroepschristenen geschapen beeld eigenlijk net zoiets is als het “links” waartegen Nieuw Rechts al sinds de Fortuyn-revolte te hoop loopt: een karikatuur, nirgends in der Wirklichkeit empirisch vorfindbar, samengesteld door wat selectief winkelen. De Romeinse bevolking zal van de polemieken wel iets hebben meegekregen, maar zal hebben herkend dat niet alles klopte, zal het eigenlijk niet belangrijk hebben gevonden en zal gewoon haar eigen Romeinse weg zijn gegaan. De grote massa werd christelijk zonder veel strijd of conflict.
De weerlegging van het beeld van een diepgaand conflict is recent, maar gaat terug op een historiografische traditie die stamt uit de tijd van de Reformatie. Protestantse polemisten beleefden er merkbaar plezier aan roomse martelarenkronieken te demonteren. Na verloop van tijd accepteerde de rooms-katholieke kerk deze kritiek en ontstonden de “bollandisten”, die ernaar streefden de kerkgeschiedenis op steviger grondslag te baseren. Er was dus al het een en ander gesloopt toen de herziening van de aloude legende in de twintigste eeuw echt begon.
Verouderde beelden
Het oude, halflegendarische beeld blijft desondanks hangen, ook bij mensen die best begrijpen dat het heidendom, ietwat gechargeerd geformuleerd, nooit anders heeft bestaan dan als vijandbeeld van een handvol fanatieke christenen. Ik denk dat de verklaring is dat veel mensen tijdens hun jeugd het een en ander over het christendom hebben gehoord, later hun geloof verloren en de oude noties hebben bewaard, zonder kennis te nemen van nieuwe inzichten.
Ik kan het de mensen niet kwalijk nemen: een goede Nederlandstalige kerkgeschiedenis is er – althans voor zover ik weet – domweg niet. De god der goden van Danny Praet komt in de buurt maar is alweer wat ouder en lijkt alleen antiquarisch leverbaar. Niettemin is dat het boek dat ik u zou aanraden. Voor wie iets anders weet: suggesties mogen hieronder in de comments.
[Wordt binnenkort van tijd tot tijd vervolgd]
Naschrift
Ik bedenk ineens dat Geza Vermes’ Christian beginnings prima is. Mijn necrologie van de oude leeuw is hier en een stukje over dat boekje is daar.
“De weerlegging van het beeld van een diepgaand conflict is recent”
En daar laat je ons mee achter? 😉
Boeiend thema! Kijk uit naar de vervolg stukken.
Als het Christendom zich in haar lange historie tegen het ‘heidendom’ heeft geweerd, dan heeft dat m.i. veel te maken met het feit dat het Christendom zelf voornamelijk is opgebouwd uit ‘heidense’ elementen. Zie ‘Der gefaelschte Glauben, Karlheinz Deschner 1980, (eine Kritik des Unfehlbarkeitsdogmas und anderer christlicher Glaubenslehren).
Begin zelf een boek hierover te schrijven. Databestanden het christendom wellicht de nodige zelfreflectie.
Ik geniet vrijwel elke dag van uw bijdragen.
Dick Houwaart
Dat wordt smullen. Ik kijk er naar uit, Jona, vooral naar de stukjes over de kerstening van ‘Nederland’ die ongetwijfeld wat verder in de toekomst zullen volgen.
“Ik denk dat de verklaring …”
Een bepaald type ongelovigen mag graag de mythe in stand houden, maar dan met het christendom als boosdoener en de heidenen als onschuldige, verdraagzame slachtoffers. De method is hetzelfde: selectief winkelen.
Mee eens. Maar heden ten dage is selectief winkelen bijzonder populair.
Vooral als we met selectief winkelen lekker selectief verontwaardigd kunnen zijn.
Leuk onderwerp. Ga je ook in op het verband dat McNeill in Plagues and Peoples legt tussen de epidemiën in de keizertijd en de groei van het Christendom?
Misschien wel. Ik beken dat ik momenteel nog niet helemaal weet waar ik heen wil, maar ik wil in elk geval een paar punten duidelijk maken waar verouderde ideeën met een christelijke bias – legenden zo je wil – zijn blijven hangen bij mensen die zich beschouwen als post-religieus.
Ik heb niets tegen religie en ik heb niets tegen gebrek aan religie. Wat ik echter jammer vind, is dat mensen die hun geloof verlaten, de vooroordelen die ze van vroeger hebben, behouden en reproduceren. Dan krijg je boeken als die van Fik Meijer over Jezus en Paulus, die alle vooroordelen uit zijn christelijke opvoeding heeft bewaard, zonder kennis te nemen van wat over het jodendom en christendom is ontdekt door oudhistorici.
En als post-religieuzen zich wat meer verdiepen, blijven ze hangen in orthodoxe interpretaties. Ik had laatst nog een discussie met een atheïstische homo die zich vastbeet in één rant van Paulus om te betogen dat het christendom fundamenteel homofoob was.
Dat soort ervaringen heb ik dus ook.
Blijkbaar kan hij zich niet voorstellen dat het christendom andere interpretaties kan hebben dan wat hij achter zich heeft gelaten. In combinatie met het bekende en geldige argument dat er duizenden en duizenden denominaties zijn met elk hun eigen uitleg is dat merkwaardig.
Al geruime tijd speelt de gedachte door mijn hoofd dat afvalligen dit doen om als het ware wraak te nemen op hun afgelegde geloof. Dat zou prettig zijn, want ik ben zelfs nooit gedoopt., Alleen noopt mijn skepticisme – zie boven – me er dan toe me af te vragen hoe dat met levenslange atheïsten zit.
Wat mij ergert is dat zelf-verklaarde sceptici hun scepticisme op alles en iedereen toepassen behalve zichzelf. Als uitgesproken 7 op de schaal van Dawkins mag ik het christendom graag van alles en nog wat de schuld geven – de dood van Hypatia bv. Skepticisme schrijft wel voor dat ik op mijn hoede moet zijn omdat voorbarige conclusies op de loer liggen.
Wat ik me vaak afvraag is waarom gelovigen én veel zelfverklaard verlichten toch altijd denken dat ze het beter weten dan anderen.
Ik merkte in elk geval eergisteren, toen ik met dat Hannibalverhaal in de weer was, dat ik een vermoeden en wat argumenten heb, maar er een bioloog en een analist bij moest halen, en later ook nog een archeoloog.
Ik heb hier ‘Geschiedenis der Kerk’ van Otto de Jong. Ook oud en alleen antiquarisch leverbaar.
Gek hè, dat er niets nieuws verschijnt.
Ik had een tijdje geleden het idee van een tekstensyllabus, met een selectie religieuze (heidense, joodse en christelijke) bronnen uit de Romeinse tijd. Vincent Hunink zag het idee wel zitten maar wilde dat een kerkhistoricus zou meewerken, want het moest wel goed worden. Daar was ik het helemaal mee eens. Ik heb de betrokkene geschreven – geen antwoord. Het is alsof men aan de universiteit zich ook niet aan het grote publiek uitleggen wíl.
Je moet op zoek naar een gepensioneerde kerkhistoricus. Mijn vader komt ook pas sinds zijn emeritaat weer toe aan boeken schrijven.
Kan alleen de “uitvinding van de Rooms-katholieke kerk van P. Raedts bedenken wat nog enigszins aansluit op dit onderwerp. Bedankt voor je eigen tip, was op zoek naar informatie hierover.
Ja dat kan ook niet anders want de man is al sinds 2013 overleden
http://www.nytimes.com/2013/05/17/world/europe/geza-vermes-dead-sea-scrolls-scholar-dies-at-88.html?_r=0
He wat jammer nou dat de reactie waarop voorgaande reactie een reactie is weggehaald. Nou hangt de voorgaande reactie contexloos te bungelen…
Vergissen is menselijk hoor!
Nee, veel beter: ik heb die opmerking over Vermes naar boven geplaatst, in de hoofdtekst. Ik denk dat de lezer wel begrijpt dat je daarop reageert.
Ok
Over het christelijke Rome is er n het Engels heel wat recent verschenen: James J. O’Donnells *Pagans: The End of Traditional Religion* en wat moeilijker verteerbaar Camerons *The Last Pagans of Rome*. O’Donnells biografie van Augustinus is ook heel nuttig (en prachtig geschreven).
Dat boek van Cameron vond ik heel erg goed, al is het inderdaad wat wonderlijk gestructureerd. Zeg maar gewoon: slecht. Mijn bespreking is hier.
Ik heb het boek van Danny Praet op jouw verantwoording 😉 direct besteld, maar de recensie van Prof. dr. K.A.D. Smelik eindigt met: “De auteur heeft een belangrijk boek geschreven, maar hoe spijtig dat hij op het gebied van het jodendom zoveel steken laat vallen.”. Dat moet jou toch aanspreken. Bovendien is de heruitgave bij uitgeverij AnkhHermes vanuit wetenschappelijke hoek bezien bepaald geen aanbeveling. Ik ben benieuwd.
Je oordeelt over AnkhHermes iets te snel. Ze hebben een paar goede boeken in het fonds.
Wat Smelik schrijft is waar. Ik zei al: het boek is alweer wat ouder, maar het was op dat moment het beste wat we hadden. En ik ken niets dat er in ons taalgebied bij is gekomen.
Misschien bekend bij Jona of bij de forumbezoekers, maar voor de zekerheid: het boek ‘The Rise of Christianity’ van Rodney Stark verkent de mogelijke sociologische verklaringen voor de opkomst van het christendom. Ik vond het verfrissend en goed onderbouwd.
Ja, dat heb ik ook met plezier gelezen. Of alles klopte weet ik niet, maar het was prikkelend.
Ik ben zo’n post-religieuze. Katholiek opgevoed, zelfs nog misdienaar geweest, maar al snel van mijn geloof gevallen. Het is waar, vroeg opgedane ‘kennis’ blijft hangen en het kost soms heel wat moeite me daarvan te bevrijden. Al heb ik wel het nodige gelezen, over het hele vroege Christendom weet ik, merk ik, eigenlijk maar weinig. Ik heb Geza’s boek meteen aangeschaft. Ben benieuwd, al blijft het nog even liggen, want de stapel nog te lezen boeken hier lijkt maar niet kleiner te worden.
Interessant, ik ben benieuwd. Toch vraag ik me af of de veronderstelling juist is dat er een breed levende gedachte is dat in het Romeinse rijk een hevige strijd tussen heidenen en christenen heeft gewoed. Wel denk ik dat bij veel mensen de christenvervolgingen scherp op het netvlies staan, en dat zij vermoedelijk denken dat die vaker zijn geweest en langduriger hebben geduurd dan in feite het geval was. Niettemin, die vervolgingen hebben een aantal malen werkelijk plaatsgevonden, en zijn soms heftig geweest. Heftige en dramatische gebeurtenissen krijgen in het collectieve geheugen eerder een plaats dan de kalmer voortkabbelende stroom.
Het is (nog) niet duidelijk waarin de christelijke legende die je aan gaat pakken precies bestaat. Dat het monotheïstische christendom en het polytheïstische heidendom streden om de harten van de oude Romeinen? Dat er een lange en felle strijd geweest is? Of dat er een diepgaand conflict was tussen christenen en heidenen? Ik ben benieuwd waaraan precies apologeten, bisschoppen en theologen zich schuldig hebben gemaakt. Tertullianus zal wel iets te hard hebben geroepen, Eusebius was mogelijk iets te enthousiast. Maar verder lijkt me dat van die triomferende kerk meer iets van de middeleeuwen dan van de oudheid.
Hee mooi, vandaag kondigde Larry Hurtado een boek over het onderwerp aan. https://larryhurtado.wordpress.com/2016/05/05/destroyer-endorsements/
Hurtado heeft ontzettend gelijk over het vroege ontstaan van de hoge christologie. Ik denk dat hij de afgezonderdheid van het christendom vis à vis de andere religies sterk overschat.