Vandaag eens wat Romeinse portretten en ik begin met een beeld dat de afstand tussen ons en de Romeinen illustreert: een detail van de Laokoöngroep. U zou dit beeld, indien het daar niet zo stervensdruk zou zijn, in principe kunnen zien in de Vaticaanse Musea.
Volgens de klassieke sagen had de Trojaanse priester Laokoön in de gaten dat het Trojaanse Paard vol zat met soldaten. De beeldengroep toont de doodstrijd van de slimme man en zijn zonen, die door slangen werden mishandeld. Niet dat ze iets hadden misdaan, maar het was nu eenmaal de bedoeling dat Troje ten onder zou gaan, en dus ruimden de goden de potentiële klikspaan uit de weg.
Hieruit blijkt een andere mentaliteit dan we gewend zijn uit de Europese kunst, die eeuwenlang christelijk was. Niet dat het lijden daarin nooit werd afgebeeld, maar het lijden van de gekruisigde of een martelaar had een heilshistorische betekenis. Het lijden van Laokoön is daarentegen alleen maar lijden zonder loutering. Nare jongens, die Romeinen.
Je kunt de vraag overigens stellen hoe Romeins het beeld is. Het is gemaakt door Griekse beeldhouwers. Die kwamen echter uit Rhodos (lag in het Romeinse Rijk) en werkten voor de Romeinse markt. Het beeld is gevonden in Rome. Dus ik reken het tot de Romeinse cultuur, maar u mag daar anders over denken.
Hierboven een portret van Julius Caesar, de generaal die de Romeinse republiek sloopte. Het behoort tot de collectie van het Archeologisch Museum in Palermo (momenteel chiuso per restauro). Er is geopperd dat het is gebaseerd op het doodsmasker en onmogelijk is het niet: de Romeinse portretkunst begon met doodsmaskers, die bij uitvaarten werden meegedragen. Romeinse portretten hebben daardoor vaak een heel realistisch karakter, hoewel er ook Romeinen waren die liever een wat geïdealiseerd portret hadden, zoals de Griekse mode voorschreef.
Nog een levensecht portret, ditmaal uit Egypte. Het is een zogeheten “mummieportret”: waar mummies tot de komst van de Romeinen een masker hadden van papier-maché, legde men in de Romeinse tijd liever een plankje over het gezicht van de overledene met een schildering. Onderzoekers hebben de schedels wel eens met de afbeeldingen vergeleken en zo vastgesteld dat de portretten heel accuraat waren. De bovenstaande Romein kunt u ontmoeten in de Antikensammlung in München.
Uit de tuin van het museum in Kayseri in Turkije komen de twee bovenstaande grafstenen. In deze regio was het gebruikelijk om mensen te begraven met een zerk in de vorm van een gestileerd menselijk lichaam. De rechtse toont een overleden echtpaar dat een grafsteen deelt, en hoewel we geen individuele portretten hebben, heeft hun genegenheid de eeuwen overbrugd.
Deze mevrouw, met haar schitterende armbanden, halssnoeren, oorbellen en kapsel, heette Aqma. U zult het moeten doen met deze foto, want dit beeld is kapotgeslagen bij de recente plundering van het museum in Palmyra, waar Aqma zo’n achttien eeuwen geleden leefde.
Een van mijn favorieten: Narkissos uit Nihata in het huidige Libanon. De man was priester en draagt de beelden van zijn goden, Hadanares en Atargatis, op zijn borst.
Een portret van een zeer voorname dame uit Trier. We weten niet precies wat het voorstelt, maar het staat vast dat deze fresco afkomstig is uit een deel van het keizerlijk paleis dat is gebouwd door keizer Constantijn de Grote. Tegenwoordig te bewonderen in het Bischöfliches Dom- und Diözesanmuseum.
Ananeosis betekent “vernieuwing” en was de slagzin van de laat-Romeinse keizer Justinianus, die het imperium, dat in de voorgaande eeuw nogal wat terrein had verloren, wilde herstellen. In Libië had hij succes en werden zelfs nieuwe steden gesticht, zoals Theodorias (tegenwoordig Qasr Libya). Het portret van mevrouw Ananeosis wijst vooruit naar de Byzantijnse kunst van de Middeleeuwen: en face, weinig persoonlijk, met grote ogen, gestileerd, verleidend tot contemplatie. En die hand… de duim zit toch echt aan de verkeerde kant.
“En die hand… de duim zit toch echt aan de verkeerde kant.” Alleen als je er van uit gaat dat de rug van de hand is afgebeeld; het kan ook de palm zijn ( als in het “ho!” gebaar). Ook de weergave van de vingers maakt deze afbeelding niet makkelijk te “lezen” (pakt de dame nog een croissantje, of geeft ze aan dat ze deze ronde overslaat?).
Zoals reeds eerder opgemerkt: ik vind die Romeinse portretkunst geweldig (met name het Fayyumportret en de Ceasar)!
Als je heel goed naar dat mozaïekportret kijkt, kun je zien dat de nagels zijn afgebeeld. We zien dus niet de handpalm, maar de rug.
Ah, nu begrijp ik ook waarom ze zo verbaasd kijkt 😎
Leg je linkerhand op je rechterschouder en kijk in de spiegel;
De hand klopt wel, maar de lijnen van het gewaad niet.
Is er nooit iemand geweest die dat portret van Ouwe Juul eens van kleur heeft voorzien, zodat je echt een indruk krijgt van hoe de man er uitzag?
Er is in Nijmegen een project om dat te doen. We hebben een voorproefje gepubliceerd in Ancient History Magazine 2 (Caracalla).
Tot dat moment: https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/736x/ab/a5/74/aba5741611341b87214148e9c425cc19.jpg (vind ik niet fraai)
Dat voorbeeld waar je me op wees, Jona, heeft een veel breder hoofd, dan de buste van Juul hierboven. Weet men zeker dat het hier om dezelfde man gaat?
Als ik het me goed herinner, is dat brede hoofd wat Caesar wilde dat zijn portret is. Het smalle hoofd is gebaseerd op het lijkmasker.
Een schedel krimpt niet als je dood gaat. Als dat dodenmasker betrouwbaar is kan dat andere beeld, volgens mij, niet van Juul zijn.
Nee, het is wel Juul, maar hij wilde zihc anders presenteren dan hij was. We weten dat hij zijn beeld zorgvuldig manipuleerde, bijvoorbeeld door een lauwerkrans te dragen om zijn kaalheid te verbergen. Vergelijk het met de weggeretoucheerde wijnvlek van Gorbachov. Caesar wilde een breed hoofd, symbool van (stieren)kracht, als uitstraling.
Hoe weet je dat? Werd dat over hem gezegd? Of schreef hij dat zelf? (ik ben dus geen klassiek historicus, hè, en Naerebout en Singor hebben het er in hun colleges niet over gehad)
Mooi overzicht van de verschillende technieken, stijlen, enz. van de Romeinse portretkunst, Jona! Ben hier toevallig een groot liefhebber van. Ook al zou ik sommige van de voorbeelden die je geeft niet zozeer als ‘portret’ in de strikte betekenis beschouwen (want geen afbeelding van een in principe identificeerbaar persoon), als wel een ‘genrestuk’ of een ‘allegorische -‘ of ‘religieuze voorstelling’. Zie bijv. hoe wij dat bij het RKD doen (ik werk daar op de afd. portreticonografie).
Daar heb je een punt mee – een portret moet echt een bestaand persoon voorstellen.