Een van de bekendste films over het Romeinse Rijk is Agora (2009) van de Spaanse regisseur Alejandro Amenábar, die ook schitterende films als The Others en Abre los ojos maakte. Het is leuk om erover te bloggen, omdat Agora het beeld van een diepgaand conflict tussen heidendom en christendom heeft versterkt door te focussen op de gebeurtenissen in Alexandrië. Die zijn, zoals ik eerder betoogde, weliswaar opvallend maar daarom nog niet per se representatief voor de feitelijke situatie.

In Agora vertelt Amenábar het verhaal van Hypatia van Alexandrië, de laatste filosofe die werkte in het Museum. In 415 is ze door een christelijke menigte op de meest mensonterende wijze om het leven gebracht. Dat verhaal klopt grotendeels: Alexandrië was werkelijk zo verscheurd. Er waren werkelijk heidenen, die in een vervallen tempel vasthielden aan de cultus van Serapis. Er waren joden. Er waren christenen, die wisten dat het politiek tij in hun voordeel verliep. Er waren ergernissen over en weer.

Aan het begin zien we hoe een christelijke predikant – een van wie je meteen snapt waarom hij de mensen aan zijn lippen heeft hangen – de heidenen bespot. We zien hoe de heidenen zich bedreigd beginnen te voelen. Zij zijn het die als eersten kiezen voor het gebruik van geweld, maar het had ook een van de andere partijen kunnen zijn. Het Serapeion wordt verwoest. Het christelijke geweld waarvan Hypatia uiteindelijk het slachtoffer wordt, wordt ingeleid door joodse agressie tegen de christenen. Het gaat vaak om politiek. Niemand heeft echt iets tegen Hypatia, maar door haar uit de weg te ruimen, wil bisschop Kyrillos de burgemeester van de stad compromitteren en de macht overnemen.

Cynisch is de positie van de ongeletterde, ja domme monniken, die weliswaar brood uitdelen aan de armen, maar zich ondertussen laten gebruiken als stoottroepen. De rijke christenen en joden vechten niet zelf, daar hebben ze hun mensen voor. Je moet de heidenen nageven dat zij het vuile werk in elk geval niet uitbesteden.

Zo snijdt Amenábar belangrijke thema’s aan. Tegelijk liep ik niet de bioscoop uit met het gevoel een geweldige film te hebben gezien. Over historische onjuistheden – een luchtfoto waarop het Suezkanaal is te zien, Synesios als gelovige christen, idiote Romeinse harnassen – zal ik het niet hebben. Maar het lag er allemaal net iets teveel bovenop: Hypatia die denkt over het heliocentrisme terwijl monniken denken dat de aarde plat moet zijn, de bisschop die aanzet tot geweld na het lezen over “zalig zijn de zachtmoedigen”… het kon allemaal wat subtieler.

Iets minder scherpe contrasten zou een betere film hebben opgeleverd. Nu lopen de bisschoppen erbij als Koptische priesters en lijken de joden nog het meest op Asjkenazische rabbijnen. Ze hadden beter, net als de heidenen, getoond kunnen worden als gewone mensen uit de Late Oudheid. Dat zou historisch betrouwbaarder zijn dan wat er nu gebeurt: het overnemen van het christelijke beeld van een conflict. In feite was er meer dat al die ruziezoekers verbond dan hun scheidde. De film zou tragischer zijn geweest door dat te benadrukken: de dood van Hypatia was aangrijpender als ze niet was vermoord door mensen die door hun kleding behoren tot “de anderen”, maar door mensen als zijzelf.

Het feitelijke drama was dat al die mensen behoorden tot één stad. Die gedachte had blijkbaar ook Kavafis, zelf Alexandrijn (al leefde hij aan het begin van de twintigste eeuw): een zoon en een vader die aan verschillende zijden van het conflict zijn terechtgekomen. (De vertaling is van Warren en Molegraaf.)

Om mijn goede oude vader
die mij altijd even liefhad;
om mijn goede vader treur ik,
hij stierf eergisteren, even voordat de dag aanbrak.

Jezus Christus, de geboden in acht te nemen
van uw zeer heilige kerk
in al mijn daden, al mijn woorden,
al mijn gedachten is elke dag mijn streven.
En degenen die U afwijzen, die haat ik.
– Maar nu treur ik,
jammer ik, Christus, om mijn vader,
ook al was hij – afschuwelijk om het te zeggen –
priester in het vervloekte Serapeion.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.