Ik blogde gisteren over de “great chain of being”, het door Homeros genoemde koord dat de oude Griekse filosofen benutten als metafoor om te beschrijven dat alle niveaus van het universum bij elkaar horen. Ik kwam het beeld ook tegen in de laatste, postuum verschenen poëziebundel van Joost Zwagerman, Wakend over God. In feite is het zijn Belijdenissen: het verslag van de spirituele ontwikkeling van een onrustige geest die niet geboeid is door een steriel katholicisme, God uit zijn bestaan wist maar constateert dat Hij toch bestaat (“een rotstreek”; “God is van verduveld lange duur”).
Zwagerman zijnde Zwagerman knipoogt hij voortdurend naar andere teksten: alleen al op één pagina komen Tolstoj, Lucebert en Komrij langs. Thematisch interessanter zijn verwijzingen naar de middeleeuwse mysticus Eckhardt en naar Gerard Reve, die beide expliciet worden genoemd. Zwagerman zal zeker hebben gedacht aan de beroemde regel uit Nader tot U:
Eigenlijk geloof ik niets,
en twijfel ik aan alles, zelfs aan U.
Maar soms, wanneer ik denk dat Gij waarachtig leeft,
dan denk ik, dat Gij Liefde zijt, en eenzaam,
en dat, in zelfde wanhoop, Gij mij zoekt,
zoals ik U.
Op vergelijkbare wijze zijn Zwagerman en zijn God spiegels, zodat sommige dingen die doorgaans over God worden gezegd, door Zwagerman op zichzelf worden betrokken, en andersom. God gelooft dus niet meer in Zwagerman, heet het ergens, en we lezen ook dat de mensen Gods boete doen. God waakt niet over de mens, de mens waakt over God. De mystieke component – want daarom gaat het – is ook aanwezig in de provocerende beeldspraken, zoals wanneer de dichter zich vergelijkt met een puist op Gods gezicht. Even herkenbaar mystiek is de ontkenning van evidente waarheden: “de schepping bestaat niet meer”.
Dit kun je lezen als een verzameling woordenspelletjes – en ik denk dat het zo ook mag worden gelezen – maar Zwagerman is serieus, spreekt echt namens zichzelf en dat maakt de bundel in feite onverdraaglijk. De consequentie van Zwagermans verlangen naar eenwording met God, die hij ergens definieert als “alomvattende afwezigheid”, is immers dat dat hij zijn eigen bestaan uitwist, en het is onmogelijk de bundel te lezen zonder eraan te denken dat hij dit ook werkelijk heeft gedaan.
Ik las het onderstaande gedicht afgelopen dinsdag en ben er eigenlijk nog steeds door geschokt: de “great chain of being” die schepper en schepping verbindt, is hier ook het koord waarmee de dichter zich verhangt. De dichter Rien van den Berg, die Wakend over God besprak in het Nederlands Dagblad, schreef: “Wrang genoeg kan het zomaar zijn dat het vermoeden van Gods bestaan Zwagerman juist de moed heeft gegeven om toe te geven aan zijn suïcidale gedachten.” Ik vrees dat het zo is.
Systeem
Een dominee kwam langs en sprak:
“Plotinisme, kent u dat woord?” Eh,
nee. En opgezocht. Okee.
In iedere ziel twinkeleert
het goddelijke en omgekeerd
vibreert ieder mensenleven
in de hartenklop van God.Een lang stuk henneptouw,
geklonken aan een scharnierende
systeemhaak in een hoog plafond.
Met beulsknoop, stoel en plastic zak
begin je aan je hemelvaart. Je wordt
Gods in Zichzelf mislukte proefballon.Innerlijk voer je je laatste overleg.
Hoe schopt men de stoel waarop men staat
het makkelijkste en fataal onder zich weg.
Dominee, er kantelt scherp een wereld
die in ademnood. Ik trek die wereld vlot
en stijg naar adem happend op
naar een universum zonder God.
Niet platonisch maar plotinisch
– zo het woord bestaat – spat
alles tussen God en mensenziel
voorgoed en weergaloos kapot.
Naschrift
Indien u op deze pagina komt omdat u het zelf niet ziet zitten: praat erover. De website van 113Online biedt een eerste houvast.
…… Beulsknoop, je bent je eigen beul, wat raast er door je ziel?????…..
Inderdaad: wrang.
Zo herkenbaar in de mystiek: de duistere nacht, als alle verlangen wanhopig lijkt. De heimwee, de pijn om de verloren geliefde, het beloofde maar verloren land… in alle culturen zijn deze beelden gebruikt om de basistoestand van de mens uit te drukken. Religies duiden ze als wegwijzers naar God. Zolang ze zich niet verliezen in hun verkeersreglement.
Op zulke momenten ben ik blij dat ik een hardcore atheist ben. Ik heb al meer dan genoeg aan mijn eigen problemen en hoef dit soort roerselen, die gelukking mijn verbeelding en herkenning voorbij gaan, er beslist niet bij te hebben. Blijft voor mij wel de vraag wat oorzaak en gevolg is – deze roerselen of het verlangen naar eenwording met enige god.
De eerste en niet de laatste keer dat ik ernaar verlangde dood te zijn was ik tiener. God heb ik daar nooit bij nodig gehad.
Ik voel al heel lang dat het begrip God de oorzaak is van veel ellende op deze aardkloot en kan u dus alleen maar bijvallen. Het gedicht is mooi, maar ontleent zijn schoonheid aan het feit dat Zwagerman in de knoop zat met zichzelf en daarbij God ook als partij in zijn diepe zieleroerselen betrekt. Jona zegt het heel treffend: “Op vergelijkbare wijze zijn Zwagerman en zijn God spiegels, zodat sommige dingen die doorgaans over God worden gezegd, door Zwagerman op zichzelf worden betrokken, en andersom.”Daar is op zichzelf niets mis mee, maar ik geloof niet dat het gevoel dat je door God verlaten bent helpt om je leven weer in balans te brengen. Ik ben geen atheïst, maar een agnost. Daarover schreef de classicus Anton van Hooff ooit een opiniestukje in de NRC waarin hij betoogde dat agnosten laffe mensen zijn. Dus als je iets wat onmogelijk te bewijzen valt aanduidt met de term ‘ik weet het niet’, dan ben je laf. Ikzelf, vrij streng katholiek opgevoed, wist al op mijn twaalfde dat er iets niet klopte met het begrip God. Het meest verhelderende boek wat ik las is “Waarom ik geen christen ben’ van Bertrand Russell.
God schiep de mens naar zijn beeld
De mens schept talloze beelden van God.
Zwagermans beeld heeft hem niet geholpen (vermoed ik).
Van de wal in de sloot, vrees ik. Het is wel integer en schokkend eerlijk, maar hij schoot er weinig mee op.
Als je zoiets schrijft heb je toch iets gemist van een geloof of een ongeloof.
Ik noem dit geen mystiek maar jezelf in de put praten op een dichterlijke manier.
OSG Noord-Kennemerland was dan ook een zeer deprimerende middelbare school
Op mij komt dit eerder omgekeerd over: het achteraf op literaire wijze rechtpraten waarvan je van te voren wist dat het krom was. En dan komt een hogere autoriteit altijd wel van pas.
Zwagerman zocht God zoals een timmerman een in onbruik geraakt type gereedschap zoekt om een ‘Vakmanschap is Meesterschap’-videootje te maken.
Inderdaad. God gelooft niet meer in Zwagerman, daar gaat het al mis. Een pathologisch soort religie, lijkt me.