In de voorgaande stukjes heb ik uitgelegd dat chronologie een wat vergeten maar fundamenteel deelgebied vormt van de geschiedvorsing, dat voor Mesopotamië een solide chronologie van koningsjaren kan worden opgesteld die reikt tot 1420 v.Chr. en dat er ook een “zwevend blok” van ruim vijf eeuwen is waarvan we niet precies weten hoe groot het gat is tot het meer solide deel van de chronologie. Dit zwevende blok kan op slechts vijf manieren worden gedateerd: het laatste jaar kan 1499 zijn (en dan is het gat met het solide deel nog geen tachtig jaar), maar het kan ook 1651 zijn (en dan liggen het zwevende en vaste deel van de Mesopotamische chronologie ruim twee eeuwen van elkaar af). Voor uw gemak is hier nog eens deze PDF die Kees Huyser, wetenschapsvoorlichter bij het Nikhef, voor dit stuk maakte.

Kaneš

Het begin van de oplossing kwam uit de omgeving van Kayseri in Turkije. Daar ligt Kültepe, de antieke stad Kaneš, waar de Assyriërs een handelspost hadden. Zij dateerden hun uitgebreide correspondentie aan de hand van de in het tweede stukje al genoemde limmu’s. Dit deel van de lijst, die al langer bekend was, is in de laatste jaren uitgegroeid tot 255 jaarnamen (publicatie) en hier bleek de oplossing te zitten. Uiteindelijk is de gestage, weinig opzienbarende accumulatie van data het beste middel om de wetenschap verder te brengen.

Helaas sluit ook de verlengde lijst nog niet aan op de jongere delen van de limmu-lijst, waardoor we geen doorgaande opsomming van magistraten hebben. Ook is er geen synchronisme met koningslijsten. Er is echter wel iets wonderlijks mee aan de hand. De handelspost werd namelijk op een bepaald moment herbouwd en archeologen kunnen vaststellen welke namen vóór en welke ná de verbouwing passen. Ruwweg tegelijkertijd werd even verderop het paleis van koning Waršama gebouwd, waarin grote stukken spinthout zijn gevonden, die dendrochronologisch kunnen worden gedateerd. (Ik noemde toevallig een paar dagen geleden al dat er voor Anatolië een jaarringenreeks was met een lengte van ruim 1500 jaar.) Dit betekent dat we ruim 250 Assyrische jaarnamen hebben die we dendrochronologisch kunnen ijken, mits de curve correct is.

En eerlijk gezegd: die was niet zó sterk. De overlap tussen het hout uit de omgeving van Kaneš en het hout van de Anatolische curve was nogal klein. Sinds ruim een maand is dit probleem dankzij koolstofdateringen van het hout verholpen – u leest de officiële publicatie hier en die zit voor de verandering niet achter een betaalmuur. (Het is wat technisch maar niet oninteressant. En passant wordt ook nog uitgelegd hoe we weten dat de herbouw van de handelspost en de constructie van het paleis van Waršama chronologisch niet al te ver van elkaar verwijderd kunnen zijn.)

We hebben nu dus een dateerbare lijst van ruim 250 jaarnamen – en de 197e daarvan vermeldt de dood van koning Šamši-Adad van Assyrië. En dat is het synchronisme dat we nodig hebben. Diens dood kennen we ook uit ons zwevende blok van vijf eeuwen Babylonische vorsten: het gebeurde in het achttiende jaar van Hammurabi. Van dat jaar wisten we al dat het alleen kan worden geplaatst in 1679 (ultralaag), 1711 (laag), 1767 (laag-midden), 1775 (hoog-midden) en 1831 (hoog). Nu we door middel van het Anatolische materiaal een beeld hebben van waar we Hammurabi’s achttiende regeringsjaar ongeveer moeten plaatsen, namelijk ergens tussen pakweg 1785 en 1765 met een zekere marge, blijkt dat alleen de twee middenchronologieën mogelijk zijn.

Laag-midden of hoog-midden?

Kunnen we kiezen tussen die twee chronologieën? Ja. Het staat vast dat er een zonsverduistering was in de 127e van de jaarnamenreeks, maar een datum wordt daar niet bij vermeld. Als we de reeks dateren volgens de lage middenchronologie, is er een kandidaat beschikbaar op 24 maart 1838 v.Chr., toen de zon halfverduisterd opkwam en nog verder verduisterd raakte voor het weer normaal licht werd. In de hoge middenchronologie is er ook een kandidaat, maar die begon kort voor zonsondergang en was nauwelijks waarneembaar. Dat is een sterk argument voor de lage middenchronologie.

Daar zijn de afgelopen jaren méér argumenten voor naar voren gebracht, waarbij de Venuswaarnemingen centraal staan. Die passen beter bij de lage middenchronologie dan bij andere chronologieën en er is bovendien één aspect dat uitsluitend verklaarbaar is in de lage midden chronologie. De tekst is namelijk nogal rommelig en bevat enkele evidente fouten, maar enkele daarvan verdwijnen als we aannemen dat er veel stof in de atmosfeer hing. Een periode van betrekkelijke duisternis is ook bekend uit jaarringen van Amerikaanse dennen en Ierse moeraseiken en uit ijslaagjes op Groenland; de gebeurtenis wordt doorgaans rond 1627/1626 gedateerd en is wel in verband gebracht met een grote uitbarsting, die op haar beurt weer aan de hand van een koolstofdatering wordt geplaatst rond 1613 BC ± 14. Of deze laatste identificatie juist is, is nu niet aan de orde – wél dat deze gebeurtenis alleen past bij de lage middenchronologie.

Kortom, voor een probleem waar al een eeuw over wordt nagedacht lijkt nu een oplossing in zicht te komen: de conventionele dateringen moeten acht jaar worden bijgesteld. Het nu niet langer zwevende blok van ruim vijf eeuwen beslaat de jaren 2104-1587, de Venusobservaties van Ammisaduqa begonnen in 1646, Hammurabi regeerde van 1784 tot 1742, Šamši-Adad stierf in 1767 en de Derde Dynastie van Ur regeerde van 2104 tot 1996.

Misschien moeten we nog heel even wachten voor we het helemaal zeker weten, maar het antwoord is binnen handbereik en in elk geval zijn drie van de vijf dateringsmogelijkheden al afgevallen. De aanhangers van de ultralage chronologie, die zó zelfverzekerd waren dat ze de Wikipedia alvast van hun dateringen voorzagen, hebben iets uit te leggen: door te breken met de conventie desinformeerden ze het publiek.

Of dit een leuke puzzel was, is een kwestie van smaak. En er bestaat zeker onderzoek dat concretere toepassingen heeft. Toch behoort dit tot het fundamenteelst-denkbare wetenschappelijk onderzoek, vergelijkbaar met de ontdekking van zwaartekrachtgolven, kwantumverstrengeling of het majorana-deeltje. Het verdient evenveel aandacht.

Nog dieper?

Kunnen we nog dieper? Er is nog een Sumerische Koningslijst die begint met enkele mythologische vorsten en eindigt met de heersers van Isin die tijdgenoten waren van Hammurabi. Als we deze lijst volgen, kunnen we nog iets dieper, naar het Rijk van Akkad: de eerste dynastie die Mesopotamië verenigde zou dan zijn aangetreden in 2328 v.Chr. Een periode van chaos zou dan hebben geduurd van 2185 tot 2105.

We moeten dit met een korreltje zout nemen: het is immers gebaseerd op maar één bron. Er is echter een mogelijkheid dat we bevestiging hebben van buiten Mesopotamië, want de tijd van chaos begint bijna op hetzelfde moment als in Egypte, waar in 2181 de Eerste Tussentijd begint. Zowel in Mesopotamië als in Egypte spreken de bronnen van grote droogte en langdurige hongersnood. Een duidelijke oorzaak valt niet aan te wijzen maar het synchronisme is boeiend en maakt nieuwsgierig naar verder chronologisch onderzoek.

Literatuur

Het laddertje van van makkelijk naar moeilijk geordende publicaties is dit keer wat lastig te geven omdat er geen inleidende literatuur is. Vervolgliteratuur tussen populariserend en wetenschappelijk ontbreekt in de oudheidkunde sowieso.

• T. de Jong & V. Foertmeyer, “A New Look at the Venus Observations of Ammisaduqa: Traces of the Santorini Eruption in the Atmosphere of Babylon?”, in: Jaarbericht “Ex Oriente Lux” 42 (2010), 143-159.
• T. de Jong, “Astronomical Fine-Tuning of the Chronology of the Hammurabi Age”, in: Jaarbericht “Ex Oriente Lux” 44 (2012), 147-168.
• S.W. Manning e.a., “Integrated Tree-Ring-Radiocarbon High-Resolution Timeframe to Resolve Earlier Second Millennium BCE Mesopotamian Chronology”, in: PLoS One (13 juli 2016).
• W. Nahm, “The Case for the Lower Middle Chronology”, in: Altorientalische Forschungen 40/2 (2013) 350-372.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.