Nu ik regelmatig in Zutphen werk – op het moment dat dit stukje geautomatiseerd online gaat worstel ik om een trein te halen – raak ik ook geïnteresseerd in het verleden van Gelderland. Over Erve Eme schreef ik al, het belangrijke Living History-park dat een van de weinige plekken is dat ons eigen, Frankische verleden documenteert. Als vanzelf raakte ik ook geïnteresseerd in het verdere verleden, toen de Chamaven in dit gedeelte van Nederland woonden. Ze zijn weinig meer dan een naam.
Zoals alle Germaanse stammen zijn de Chamaven vooral bekend uit Griekse en Romeinse bronnen. De eerste auteur die over hen schrijft, is de Romeinse historicus Tacitus, die hun land van herkomst ergens ten noorden van de Beneden-Rijn situeert.
Uit zijn verhaal, te vinden in de Annalen 13.54-55, kunnen we verschillende dingen afleiden. Om te beginnen waren de Chamaven in 58 na Chr. de controle over hun thuisland kwijt: een groep Friezen trok er “over de meren” (d.w.z., het Flevomeer) naartoe om er bezit van te nemen. We lezen verder dat de velden werden gebruikt door of voor Romeinse soldaten, wat betekent dat er ergens een Romeinse basis in de buurt moet zijn geweest die zó groot was dat ze niet vanuit het eigen achterland viel te voeden. Nijmegen of Xanten dus. Verder leren we dat het gebied bereikbaar was voor de Ampsivari (die doorgaans aan de Eems worden gezocht) en de Tubanten (wier naam voortleeft in het woord “Twente”). De Usipetes worden genoemd als bezetters van dit gebied, maar dat zegt weinig omdat die stam sowieso van hot naar haar zwierf.
Dit alles suggereert dat we het thuisland van de Chamaven moeten zoeken in het oosten van Nederland en het is fascinerend dat daar in de Karolingische tijd een gouw lag die Hamaland heette, wat inderdaad valt te interpreteren als “Chamavenland”. Deze gouw lag langs de Oude IJssel en strekte zich uit naar Deventer. (De Gelderse IJssel tussen Arnhem en Doesburg moest nog worden gegraven.)
Was Hamaland het thuisland van de Chamaven? Het zou kunnen. Het laat zich namelijk rijmen met Tacitus’ opmerking (in de Germania 33-34) dat de Chamaven hiervandaan delen van het land der Bructeren hadden bezet, die ten zuidoosten van Hamaland leefden – zeg maar richting Münster. Wellicht zijn sommige Chamaven nog oostelijker gegaan, want in de tweede eeuw vermeldt de geograaf Ptolemaios van Alexandrië Καμαουί in het land tussen de Elbe en Weichsel (Geografie 2.11). Het kan natuurlijk gaan om een schrijffout of een stam met een gelijkende naam.
Overigens: het is puur goropiseren om de overeenkomst tussen de woorden Chamaven en Hamaland te beschouwen als doorslaggevend. Een iets westelijker locatie – laten we zeggen ten westen van Arnhem – is eveneens in overeenstemming met wat Tacitus schrijft over het vaderland van de Germanen. Van de andere kant: Tacitus’ opmerking dat de Friese kolonisten het land van de Chamaven “over de meren” bereikten, is dan wel wat lastig te interpreteren. Persoonlijk neig ik er daarom toe om de stam aan de Oude IJssel te situeren.
Hoe dat ook zij, we kunnen er niet van uitgaan dat álle Chamaven hun vaderland hebben verlaten en zijn verhuisd naar het Bructerenland of nog verder. In de vierde eeuw woonden de Chamaven namelijk zeker aan de Beneden-Rijn en dan is er geen enkele twijfel dat ze leefden in Hamaland.
Daarover morgen meer.
“raak ik ook geïnteresseerd in het verleden van Gelderland”
Mooi, want dat is in Nld. behoorlijk onderbelicht. Volgens mij is er niet eens een behoorlijke biografie van Karel van Egmond, Hertog van Gelre en Graaf van Zutphen – die toch minstens zo intrigerend is als Willem de Zwijger.
Gelre ligt zowel in Nederland als Duitsland, en binnen Nederland is het ene deel in handen gebleven van de Republiek en het andere heroverd door de Spanjaarden. Daardoor ligt Gelre nu ook over twee provincies verspreid. Dat maakt het lastig het als eenheid te bestuderen en dat verklaart de onderbelichting.
Het ligt nog gecompliceerder. Gelre komt van Geldern, dat inderdaad in Duitsland ligt en waar 150 jaar geleden nog Nederlands werd gesproken. Toen de Graafschap (je weet wel, waar die voetbalclub uit Doetinchem naar vernoemd is) een vrouwelijke erfgenaam produceerde werd ze middels een huwelijk verenigd met het Hertogdom Gelre. Door een niet afgeloste Hollandse lening kwam de Betuwe erbij; hoe de Veluwe erbij kwam is mij niet helemaal duidelijk. Maar al ver voor de Tachtigjarige Oorlog was de hoofdstad naar Arnhem verplaatst.
Uiteraard is Holland net zo lasting als eenheid te bestuderen – de precieze status van West-Friesland is bv. een aantal keren gewijzigd. Dat heeft Nldse historici nooit weerhouden.
De verklaring is mijns inziens Hollands chauvinisme. Dat is wel begrijpelijk, want dat gewest won de Tachtigjarige Oorlog terwijl de drie overblijvende kwartieren nooit meer volledig herstelden van de oorlogsschade.
iig voor Hertog Karel gaat je argument niet op, want tijdens zijn regeerperiode bleven de Vier Kwartieren (zoals bovengenoemd) een politieke eenheid. De man is zo interessant omdat hij de overgang van Middeleeuwen naar Vroeg-Moderne tijd belichaamt: in hart reactionair en in praktijk uit politieke noodzaak modern. Bovendien is hij direct verbonden aan de Hollandse ommezwaai: in 1543 pro-Habsburgs, in 1568 anti.
Ik wil maar zeggen: ga vooral door. Want de periode voor de Graafschap Zutphen is nog veel minder belicht.
Helemaal eens met mnb0. Ander voorbeeld: de bannerheren van Wisch. Tot op heden ontbreekt een behoorlijke beschrijving van de geschiedenis van dit geslacht. In de Middeleeuwen behoorde het tot de vier belangrijkste van het Kwartier van Zutphen. Wat mij boeit is vooral de vraag hoe hij er gaat komen in de nabije toekomst.
+1.
Het stikt van de intrigerende voorbeelden in die regio: de politieke verhouding tot Kleef (JL’s vader zat tijdens de bevrijding niet in de Achterhoek maar in de Liemers, dat bij Kleef hoorde), de Heren van Borculo zijn er zo twee uit mijn hoofd.
Helemaal eens, goede voorbeelden.
Interessant is ook het vervolg van de geschiedenis van Germaanse stammen na de beschrijving door Tacitus. We moeten het helaas doen met sagen, mythen en legendes in combinatie met filologie van toponiemen en archeologische vondsten. We kunnen natuurlijk vooral gissen naar de ontwikkeling van de Chamavi in het gebied aan de IJssel. Een aantal Nederlandse en Duitse bronnen maken de link naar Hunaland dat in een aantal sagen wordt aangeduid, en dat door diverse amateurs en wetenschappers wordt verwezen naar de regio Achterhoek-Westfalen. Een publicatie van Oostebrink geeft aan dat Hamaland zelfs kan verwijzen naar het Hunaland in oudere bronnen. Er wordt eveneens een link gemaakt met het Hunenslaglied, dat vertelt over de strijd tussen de germaanse stammen de Hunen en de Reid-Goten, waarbij de Hunen niet de Hunnen zouden zijn maar een verbond tussen de Germaanse stammen Chamavi en de Chattuarii. Hoewel soms wat ver gezocht, lijken de Hunen wel in verschillende toponiemen terug te komen en wordt Hunaland inmiddels door een steeds groter wordende schare aan wetenschappers toegeschreven aan de regio Achterhoek-Westfalen.
Zie oa: http://www.dietrich-von-bern-forum.de/files/content/hunenschlachtbeigroningen.pdf
https://www.bol.com/nl/p/hunnen-und-hunen-burgunder-und-nibelungen/9200000055108224/
http://www.graafschap-middeleeuwen.nl/joomla/index.php
http://spannendegeschiedenis.nl/de-middeleeuwen
http://www.overkwartiervangelre.nl/beginpagina-startseite/geschiedenis-overkwartier/
http://www.heerlijkheidborculo.nl/
http://www.wikiwand.com/nl/Graafschap_Zutphen
https://nl.wikipedia.org/wiki/Huis_Gelre