Grappig berichtje op de website van de NOS: de katholieken in Nederland en Vlaanderen zullen vanaf vandaag een nieuwe tekst gebruiken van het Onze Vader, het gebed dat Jezus van Nazaret aan zijn leerlingen leerde. Het wordt daarom ook weleens “het gebed des Heren” genoemd. Het Vaticaan hecht er, om het Vaticaan moverende redenen, aan dat er in één taalgebied maar één vertaling wordt gebruikt.
De tekst van het gebed is in twee versies overgeleverd, door de evangelisten Mattheüs en Lukas, die allebei schreven in het Grieks. Er moet een origineel aan ten grondslag liggen dat is opgesteld in het Aramees (een van de Joodse talen in de Oudheid). Omdat we twee iets verschillende versies hebben, staan we op redelijk stevige grond bij de reconstructie, temeer omdat er ook in de Oudheid al een hertaling van het Grieks naar het Aramees is gemaakt, de Peshitta. Hier is een reconstructie van de oertekst. Als u hardop voorleest, herkent u het rijm.
’Abba’
Yitqaddaš šemak,
Te’têh malkûtâk,
Lahmana’ dî misteya’ hab
Lanah yôma’ denah,
Ûsebuq lanah hôbayna’
Kedî sebaqna’ lehayyabayna
We’al ta’elinnnana lenisyon.
(Misschien herkent u in de vierde regel het oosterse woord lahmacun.) Een letterlijke vertaling, zonder rijm of ritme, zou als volgt kunnen luiden:
Vader
Uw naam worde geheiligd
Uw koninkrijk kome
Ons dagelijks brood,
Geef het ons vandaag
Vergeef ons onze schulden
Zoals wij onze schuldenaren vergeven
En beproef ons niet.
Voor degenen die onderzoek doen naar de historische Jezus is zo’n terugvertaling vrij belangrijk. De evangeliën bevatten immers authentieke informatie over een timmerman-messias die de komst van het Koninkrijk Gods aankondigde én informatie die relevanter was voor de vroege kerk. Al een eeuw of twee proberen wetenschappers historische kern en toevoeging te scheiden, en daarbij speelt het “criterium van de Aramese taal” een rol. Als een passage niet kan worden terugvertaald in die taal, is het vrijwel zeker geen authentieke uitspraak van Jezus.
Dit argument kan niet worden omgekeerd. Als je kunt vaststellen dat het wél in het Aramees valt te vertalen, heb je niet geconcludeerd dat het gaat om een authentieke uitspraak van Jezus. Je hebt alleen vastgesteld dat de uitspraak ouder is dan de Griekse compositie van de evangeliën. Dat wordt in dit geval bevestigd doordat het Onze Vader is overgeleverd door Mattheüs en Lukas en vrijwel zeker afkomstig is uit het document Q.
Dat suggereert dat het Onze Vader is ontstaan in het milieu waar men meende dat Jezus had gepredikt dat de eindtijd heel nabij was. Het suggereert ook (maar dit is iets speculatiever) een Galilese context en suggereert (nog speculatiever) een datering voordat de relaties tussen Joden en Romeinen onherstelbaar werden beschadigd, dus ergens voor het midden van de eerste eeuw. Als al dit klopt, werd het Onze Vader binnen twintig jaar na de kruisiging aan Jezus toegeschreven. In het Jezusonderzoek, waar het voortdurend gaat om gradaties van waarschijnlijkheid, behoort deze tekst tot de waarschijnlijkere delen.
Dit is op Kattukse Vrienden voor Israël herblogd.
Zou het wat uitmaken wanneer het ‘Evangelie van Mattheus’ oorspronkelijk in het Hebreeuws geschreven zou zijn zoals onder meer voormalig orthodoxe jood Nehemia Gordon stelt. Hier een hele boeiende voordracht van hem onder meer over een verkeerde vertaling van Mattheus 23: 2-3 en over de ‘universaliteit’ van het ‘Onze Vader’: The Hebrew Yeshua vs. the Greek Jesus.
Het zou buitengewoon bizar zijn als het Mattheüsevangelie was geschreven in het Hebreeuws: een dode taal aan het begin van onze jaartelling.
Dat er een niet-Griekse, Aramese voorloper is van Mattheüs, is zeer aannemelijk.
Dat Hebreeuws toen een dode taal was is op zichzelf geen sluitend argument: na de val van het Romeinse Rijk zijn er toch ook nog ‘legio’ (no pun intended…) teksten in het Latijn geschreven. Het is toch algemeen bekend dat in het evangelie van ‘Mattheus’ een meer klassiek Joods, Thora-getrouw geluid te horen is en dat in dat evangelie ‘Jesus’ zich expliciet uitspreekt tegen diverse gedragingen en gebruiken van de Farizeeërs. Het lijkt me niet ondenkbaar dat de schrijver(s?) van Mattheus via de Thora zeer bekend waren met het Hebreeuws en misschien in die taal hebben geschreven bijvoorbeeld om dat evangelie meer gewicht te geven. (In de video gaat het vanaf ± 56.40min over dit onderwerp.)
Voor de Misjna was het geen probleem dat Hebreeuws een dode taal was. Dit argument klopt dus alleen wanneer je een onderscheid maakt tussen de doelgroepen van beide teksten.
Reageer je op mij? In dat geval ben ik niet helemaal zeker of ik begrijp wat je bedoelt. Of bedoel je dat het Hebreeuws gesproken bleef worden ihkv het ‘beargumenteren’ van de Misjna welke laatste mom vast stond?
Nee, ik reageer op Jona. Hebreeuws werd na het uitsterven als spreektaal nog steeds geschreven, maar de groep die je ermee kon bereiken was veel kleiner dan met Aramees of Grieks. Overigens is Rabbijns Hebreeuws wel iets heel ander dan de taal van de Tora.
De alep̄ (‘) en he (h) op het einde van woorden zijn leesmoeders en behoren niet terug te keren in de transliteratie.
In de acht regels tel ik twee rijmparen. De eerste is een possessief-suffix, de tweede is een combinatie van een meervoudsuitgang met een possessief-suffix. Aramees rijmt al snel, ook wanneer dat niet bedoeld is. Daarnaast is rijm afhankelijk van klemtoon en hoewel dit natuurlijk geen makkelijke kwestie is, is het niet onwaarschijnlijk dat het mal’kūtāḵ is, met de klemtoon op de tweede lettergreep. Dat zou dan moeten rijmen met een ander woord dat eindigt op -ūtāḵ. In het Latijn rijmen servus en dominus ook niet.
Wanneer is een tekst niet naar het Aramees “terug” te vertalen?
Het Arabische لحم betekent vlees en dat is de oorsprong van het Turkse lahmacun. Het klopt dat het een cognaat is van het Aramese laḥmā “brood”.
“Wanneer is een tekst niet naar het Aramees “terug” te vertalen?”
Misschien als een later begrip nog niet kan hebben bestaan in het Aramees?
Zo lijken me begrippen als ‘efficiëntie’ of ‘hogedrukreiniger’ lastig te vertalen naar talen uit de oudheid.
Nou komen dergelijke begrippen toevallig ook niet in de evangeliën voor. Het Modern Aramees zal er wel woorden voor hebben.
“Geef vandaag ons dagelijks brood” vond ik eerst maar een rare zin, maar ik snap nu dat er gevraagd wordt naar ‘vers’ brood; zelf vind ik brood van een dag oud ook niet zo lekker…
Ik kan met enige moeite het Aramees begrijpen gezien de overeenkomsten met het Arabisch.
Ûsebuq lanah hôbayna’
Kedî sebaqna’ lehayyabayna
Vergeef ons onze schulden
Zoals wij onze schuldenaren vergeven
In de Arabische vertaling staat:
واغفر لنا ذنوبنا و خطايانا
كما نحن نغفر أيضآ لمن اخطأ واساء الينا،
Er wordt hier echter niets gezegd over vergeving van schulden maar over misstappen en fouten. Moet men schulden in de Nederlandse vertaling niet letterlijk opvatten?
Turkse pizza = lahmacun = gekneed vlees
Lahm = vlees
ma3zjun = gekneed
Van wie zou dat moeten?
Als klein kind leerde ik: “Oze Vader die in de Hemel is.”
Maar wat wordt er gevochten en geruzied met diezelfde Vader hier op Aarde ..
Vriendelijke groet,
@Rob Alberts,
Volgens mij wordt er hier op aarde gevochten om heel aardse zaken en wordt die “vader” er vaak bij de haren bijgesleept omdat te verbloemen.
Ik las bij de NOS: “Er zijn twee zinnen veranderd in de vertaling. De zin ‘vergeef ons onze schuld, zoals ook wij aan anderen hun schuld vergeven’ wordt ‘vergeef ons onze schulden, zoals ook wij vergeven aan onze schuldenaren’. En ‘leidt ons niet in bekoring’ wordt ‘breng ons niet in beproeving’. ”
Wat “vergeven wij aan – “? Jona’s vertaling is beter (Nederlands)!
Voor de volledigheid hier de (mogelijk oorspronkelijk) Hebreeuwse versie uit de ‘Hebreeuwse Mattheus’ aldus Nehemia Gordon c.s.:
avee-noo she-ba-sha-mai-yeem, yeet-ka-desh sheem-cha, ve-yeet-ba-rech mal-choot-cha, re-tson-cha yee-h’-ye a-sui ba-sha-mai-yeem oo-va-a-rets, ve-tee-ten lach-me-noo te-mee-deet, oo-me-chol la-noo cha-to-tay-noo ka-a-sher a-nach-noo mo-cha-leem la-chot-teem la-noo, ve-al te-vee-ay-noo lee-day nees-sa-yon, ve-shom-ray-noo mee-kol rah, a-men.
Letterlijke vertaling: Onze Vader in de Hemel, Uw naam worde geheiligd, Uw Koninkrijk zij gezegend, Uw wil zal gedaan worden in de Hemel en op Aarde, geef ons aanhoudend/dagelijks ons brood, vergeef ons de schuld van onze zonden, zoals wij de schuld vergeven van hen die tegen ons zondigen, leid/breng ons niet in de handen van bekoring, en bescherm ons tegen al het kwaad. Amen.
Bron (met juiste uitspraak): https://www.nehemiaswall.com/learn-lords-prayer-hebrew
Achtergrond-info: https://www.nehemiaswall.com/deconstructing-the-lords-prayer-on-npr
Voor de volledigheid hier de (mogelijk oorspronkelijk) Hebreeuwse versie uit de ‘Hebreeuwse Mattheus’ aldus Nehemia Gordon c.s.:
avee-noo she-ba-sha-mai-yeem, yeet-ka-desh sheem-cha, ve-yeet-ba-rech mal-choot-cha, re-tson-cha yee-h’-ye a-sui ba-sha-mai-yeem oo-va-a-rets, ve-tee-ten lach-me-noo te-mee-deet, oo-me-chol la-noo cha-to-tay-noo ka-a-sher a-nach-noo mo-cha-leem la-chot-teem la-noo, ve-al te-vee-ay-noo lee-day nees-sa-yon, ve-shom-ray-noo mee-kol rah, a-men.
Letterlijke vertaling: Onze Vader in de Hemel, Uw naam worde geheiligd, Uw Koninkrijk zij gezegend, Uw wil zal gedaan worden in de Hemel en op Aarde, geef ons aanhoudend/dagelijks ons brood, vergeef ons de schuld van onze zonden, zoals wij de schuld vergeven van hen die tegen ons zondigen, leid/breng ons niet in de handen van bekoring, en bescherm ons tegen al het kwaad. Amen.
Bron (met juiste uitspraak): nehemiaswall.com > Learn the Lord’s Prayer in Hebrew
Achtergrond-info: nehemiaswall.com > Deconstructing The Lord’s Prayer on NPR
Misschien nog wel interessant om te zien hoe de nieuwe algemeen-nederlandstalige katholieke versie zich verhoudt tot niet alleen de beide nationale katholieke versies van hiervoor, maar ook tot de NBG-vertaling (d.w.z. de protestantse standaardversie, althans zoals ik hem vroeger Nederlands Hervormd heb geleerd), de Raad van Kerken-vertaling (d.w.z. vanuit de oecumenische gedachte), en de Nieuwe Bijbelvertaling.
(BK = Belgisch katholiek, NK = Nederlands katholiek, 2016 = nieuwe katholieke versie, prot = protestants, RvK = Raad voor Kerken, NBV = Nieuwe Bijbelvertaling)
Hoofdletters en regelindeling even buiten beschouwing gelaten:
Onze Vader, die in de Hemel zijt (NK, 2016, RvK)
Onze Vader die in de hemelen zijt (BK, prot)
Onze Vader in de hemel (NBV)
Uw Naam worde geheiligd (NK, 2016, prot, RvK)
geheiligd zij Uw Naam (BK)
laat uw naam geheiligd worden (NBV)
Uw Rijk kome (BK, NK, 2016)
Uw koninkrijk kome (prot, RvK)
laat uw koninkrijk komen (NBV)
Uw wil geschiede (allemaal behalve NBV)
en uw wil gedaan worden (NBV)
op aarde als in de Hemel (BK)
op aarde zoals in de Hemel (NK, 2016, RvK, NBV)
gelijk in de hemel alzo ook op de aarde (prot)
Geef ons heden ons dagelijks brood (allemaal behalve NBV)
Geef ons vandaag het brood dat wij nodig hebben (NBV)
en vergeef ons onze schulden (BK, 2016, prot, RvK)
en vergeef ons onze schuld (NK)
Vergeef ons onze schulden (NBV)
zoals ook wij vergeven aan onze schuldenaren (2016)
gelijk ook wij vergeven aan onze schuldenaren (BK)
zoals ook wij aan anderen hun schuld vergeven (NK)
gelijk ook wij vergeven onze schuldenaren (prot)
zoals ook wij onze schuldenaars vergeven (RvK)
zoals ook wij hebben vergeven wie ons iets schuldig was (NBV)
en breng ons niet in beproeving (2016, NBV)
en leid ons niet in bekoring (BK, NK)
en leid ons niet in verzoeking (prot, RvK)
maar verlos ons van het kwade (BK, NK, 2016)
maar verlos ons van de(n) boze (prot, RvK)
maar red ons uit de greep van het kwaad (NBV)
[ik laat het eindstukje “Want van U is het Koninkrijk en de kracht en de heerlijkheid tot in der eeuwigheid”, waar katholieken niet aan doen, maar even buiten beschouwing]
Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat er ook aan de oecumene is gedacht: wanneer protestanten en katholieken in het vervolg tegelijk het Onze Vader opzeggen, is er net iets minder verschil in ritme dan voorheen, al gaat het natuurlijk al helemaal in het begin mis bij ‘hemel’ vs. ‘hemelen’ en ‘rijk’ vs. ‘koninkrijk’. We beginnen als christenen van diverse pluimage, maar we eindigen in min of meer dezelfde kadans (merk ook op dat ‘beproeving’ net iets dichter bij ‘verzoeking’ ligt dan ‘bekoring’, en daarbij ook net iets duidelijker is voor de hedendaagse spreker).