Deze dagen blog ik wat rond de vragen van de Nationale Wetenschapsagenda en vandaag wil ik het hebben over twee verwante kwesties:
- Waar komt het antisemitisme in Europa steeds vandaan?
- Kan een bestudering van antieke bronnen nieuw licht werpen op het ontstaan van antisemitisme?
Dit is lastige materie en ik kan er alleen een persoonlijke mening over geven. En dan begin ik met een observatie op het snijvlak van antropologie en filosofie: mensen zijn voortdurend de wereld aan het interpreteren en scheppen voortdurend categorieën. Alleen kloppen die nooit en dat roept ergernis op. (Een recent voorbeeld is de intense haat die de draagsters van een boerkini de afgelopen zomer ten deel viel. Als je de wereld verdeelt in vrije westerse vrouwen en onderdrukte moslima’s, is een boerkini-draagster een nachtmerrie, want ze past niet in een van die twee hokjes.) Ik vermoed dat een soortgelijk mechanisme de diepste oorzaak is van het antisemitisme: in een cultuur als de onze, die onderscheid maakt tussen iemands nationaliteit en iemands religie, past het niet dat joden zowel een volk als een religie zijn.
En hier komt kennis van de oude wereld van pas. Destijds werd religie op verschillende manieren beleefd. Het kon een stedelijke cultus zijn, zoals het Panatheense festival in Athene. Het kon – de grens met de vorige groep is vloeiend – gaan om een nationale cultus, zoals de Capitolijnse Jupiter van de Romeinen, de Magusanus van de Bataven of de God der Joden. Aan weer andere culten nam je deel als lid van een bepaalde maatschappelijke groep: de kooplieden in de haven van Rome offerden samen aan hun beroepsgodin. Tot slot kon religie een rol spelen in vrijwillige associaties, zoals filosofische scholen.
Het christendom paste in geen van deze categorieën en riep daardoor haat op. Een haat die ook andere redenen gehad heeft: de christelijke weigering te offeren aan de stedelijke en staatsgoden gold als een serieuze bedreiging van de pax deorum, de “vrede met de goden”, die voldoende manieren hadden om hun onbehagen te laten voelen.
Toen de christenen echter in de loop van de vierde eeuw de macht kregen in het Romeinse Rijk, slaagden ze erin een soort scheiding van identiteiten te bewerkstelligen (waarover ik graag meer zou willen weten): mensen konden een religieuze identiteit hebben los van hun nationaliteit. Christen-zijn kón samenvallen met Romein-zijn, maar dat hoefde niet: er waren christelijke én niet-christelijke Romeinen. Ook waren er niet-Romeinse christenen, zoals die in Armenië, Perzië en Ethiopië.
Het idee dat je religie losgekoppeld kon worden van je nationaliteit is dus christelijk. De joden, die een nationale godsdienst hadden behouden, pasten hier slecht in en konden vanaf nu rekenen op steeds scherpere maatregelen, die vooral in laatantiek Spanje goed zijn gedocumenteerd.
Ik voor mij vermoed dat dit dus een van de redenen is van het antisemitisme: joden passen slecht in de scheiding van religieuze en nationale identiteiten die bestaat in het christendom (en het humanisme, dat in dit opzicht is beïnvloed door de christelijke wereld waarin het is ontstaan). Iets soortgelijks zou kunnen gelden voor het islamitische antisemitisme: Arabische joden passen wel in de toegestane categorieën – ze hebben de status van dhimmi’s – maar zelfstandige Israëlische joden passen een stuk minder. Ook hierover zou ik meer willen weten.
Wat ik wel weer denk te weten is dat islamitische antisemieten moeiteloos westerse laster overnemen. De Protocollen van de wijzen van Zion zijn een bekend voorbeeld. Op soortgelijke wijze – en hiermee keren we terug naar de oude wereld – hebben christenen antijoodse laster overgenomen van hun tijdgenoten. De mythe van het joodse kannibalisme is daarvan een voorbeeld: ze doet het nu nog altijd goed in de Arabische wereld, deed het goed in de Völkischer Beobachter, circuleerde in de christelijke Middeleeuwen en stamt uiteindelijk uit de polemiek van de Egyptenaren tegen hun buren.
Eén zo’n tekst is de Egyptische Geschiedenis van Apion van Alexandrië (ca.20 v.Chr. – 45 na Chr.), waarvan we enkele beschuldigingen kunnen reconstrueren omdat de Romeinse auteur Tacitus ze heeft overgenomen en omdat de joodse historicus Flavius Josephus ze heeft weerlegd. Ze gaan vrijwel zeker terug op Manethon, een Egyptisch-Griekse auteur uit de derde eeuw v.Chr., die zijn beeldentaal weer heeft ontleend aan de Isiscultus: daarin geldt Isis als de grote beschaafster, die onder meer een einde maakte aan het kannibalisme van de eerste mensen. Door te zeggen dat de joden kannibalen waren, zei Manethon in feite dat ze onbeschaafd waren gebleven – een beeldspraak die een heel eigen leven is gaan leiden.
Dit soort scheldpartijen in de richting van buurvolken was in de Oudheid overigens niet ongebruikelijk: men leze Tacitus’ Germanenteksten voor een andere verzameling vooroordelen. Je hoort daar echter weinig meer over, want de meeste van die oude volken bestaan niet meer. De joden bestaan echter nog wel – als volk en als religie – en dat zal een deel van de verklaring zijn waarom antijoodse oordelen zolang meegaan.
Heldere uiteenzetting
Vriendelijke groet,
Ik blijf moeite houden met en mij verbazen over de spelling “jood” ipv “Jood”!
Mijndert VandenBerg
Dat ben ik met je eens. De Spellingswet is een ramp. Ik houd van het Nederlands en ben eigenlijk nog steeds niet te boven dat het gezicht van die taal in 1995 door de Taalunie werd beschadigd.
Snap weinig van je betoog m.b.t. het onderwerp.
ben jij bekend met “reinheid en gevaar” van Mary Douglas? zij stelt (zeer kort door de bocht) dat dingen die niet in de categorieën passen als monster worden gezien.
Daaraan dacht ik inderdaad. Ik heb haar horen spreken in Oxford.
Een interessant perspectief is dat van Jan Assmann, die het ontstaan van jodenhaat verbindt met het anti-monotheïsme in Egypte na de periode van Akhnaton.
Antisemitisme heeft vaker in de geschiedenis een anti-monotheïstische lading. Sommige van de felste anti-Joodse teksten van de kerkvaders komen uit de tijd waarin ze de leer van de Drieëenheid vaststelden.
Leuk, dank je wel. Dat laatste wist ik niet!
Ik denk dat elke minderheid in een gemeenschap die vasthoudt aan zijn eigen identiteit wel iets wrevel oproept. Helemaal als leden van die minderheid dan ook nog succesvol worden; vergelijk bijvoorbeeld tutsi’s en hutu’s. (Wanneer je ‘onverklaard’ succesvol bent ben je sowieso snel onderwerp van verkeerde aandacht; vergelijk bijvoorbeeld de vele beschuldigingen van ’toverij’ in de Middeleeuwen aan het adres van relatief succesvolle mensen.) En omdat joden bijvoorbeeld een traditie hadden van geletterdheid (door het lezen van de Thora) en gewend waren aan strenge tucht door hun vele leefregels (mitswot) werden ze vaak succesvol. Bovendien moeten minderheden vaak 10 keer zo goed hun best doen om voor vol te worden aangezien.
Maar tegelijkertijd moeten minderheden ook de hand in eigen boezem steken: de mitswot zeggen bijvoorbeeld ook dat je als jood wanneer je geld uitleent geen rente mag vragen aan joden maar je mòet rente vragen bij niet-joden. Dat is feitelijk racisme. (De islam kent vergelijkbare regels mbt lenen en belasting heffen.) En zo kleven er vaker racistische aspecten aan levensstijl; voor minderheden in een potentieel vijandige omgeving is dat vragen om ellende.
En dan was er natuurlijk nog de beschuldiging die steeds maar terugkeerde dat ‘DE’ joden ‘christus’ hadden gekruisigd….
(En de tragiek mbt tot de regel van wel of geen rente vragen bij uitgeleend geld werd nog uitvergroot doordat veel joden buiten hun schuld uitgerekend in de financiële wereld terecht kwamen. Een hele cynische wending van het lot.)
In de eerste plaats zijn Joden niet verplicht om rente te vragen bij niet-Joden, het is alleen toegestaan bij niet-Joden.
Dat kun je discriminatie noemen, maar geen racisme. De islam is op dit punt niet ‘vergelijkbaar’ , want de Koran verbiedt rente in alle vormen. Verder krijg ik een vieze smaak van deze feitenvrije poging om Joden medeschuldig te maken aan een paar duizend jaar Jodenhaat.
Wat die vieze smaak betreft: ik ben van het soort dat de dingen graag bij de naam noemt.
Wikipedia: ‘613 mitswot’ > 58. Leen een vreemdeling met rente. (Deut. 23:21; zie ook nrs. 171&172 op die wikipagina). Overigens had ik nog niet genoemd het ’toewijzen’ van een land aan een stam door ‘God’. Die ‘god’ had toch moeten zien dat daaruit een heel volk zou voortkomen. Lijkt me dus racisme (evt. met terugwerkende kracht). Maar er staat nog veel meer immoreels in dat boek.
Het enige wat ik maar wil aangeven is dat we die ‘heilige boeken’ uit de oudheid niet meer blindelings als leidraad voor het leven moeten nemen; ze komen uit een tijd dat het leven veel meer ‘zwart-wit’ was en vaak geïnspireerd door ‘stam-denken’ en hun moraal is grotendeels ingehaald door de moderne moraal (vrglk.: Universele Rechten van de Mens bijvoorbeeld). Dat geldt niet alleen voor joden maar ook voor christenen, islamieten en-zo-voort!
Als je anoniem komt verkondigen dat Joden en andere minderheden de “ellende over zichzelf afroepen” kan ik je vertellen dat niemand hier geïnteresseerd is in jouw morele opvattingen.
Het gegeven dat je blijkbaar meent door het gebruik van het woord ‘niemand’, voor alle bezoekers van deze site te kunnen spreken, zegt genoeg over jouw mores.
Nee, bedankt!
Zullen we op dit punt de discussie beëindigen?
Wat een versimpeling van de feiten om alle Joden als rijk neer te zetten!
Verbaasde groet,
Een goede en plausibele verklaring van het ontstaan van anti-semitisme, kan in ieder geval op de lijst mogelijke verklaringen. Heb vanuit het historisch perspectief wel wat moeite met de term nationalisme in dit stuk. Het is denk ik nauwkeuriger om te spreken van een staatsgodsdienst omdat het Romeinse rijk zeker geen natie was in de huidige betekenis van het woord.
Akkoord, zit wat in.
In dit MB stuk van april dit jaar betoogt JL dat het jodendom destijds zo monotheïstisch nog niet was.
https://mainzerbeobachter.com/2016/04/16/polytheistisch-jodendom/
Het grote probleem van deze analyse is wat het weglaat: de aard van het antisemitisme is nogal eens veranderd. Het huidige antisemitisme is onlosmakelijk verbonden met nationalisme. Hoe divers dat verder ook is, het is misschien net aan 200 jaar oud.
Als er al een gemeenschappelijke factor voor antisemitisme in zijn veranderlijke gedaanten dan sluit ik aan bij “Ik denk dat elke minderheid in een gemeenschap die vasthoudt aan zijn eigen identiteit wel iets wrevel oproept.” Alleen dient dat wel correct geformuleerd te worden. Dat is gelukkig al door een slimmer iemand dan ik gedaan:
https://nl.wikipedia.org/wiki/René_Girard_(menswetenschapper)#Het_zondebokmechanisme
Het is wel ironisch dat Girard er door werd geïnspireerd zich aan te sluiten bij een organisatie die als geen ander in de westerse geschiedenis gebruik heeft gemaakt van datzelfde mechanisme om de eigen belangen te behartigen – de Eerste Kruistocht werd al voorafgegaan door een paar gezellige pogroms. Voor mij daarentegen is dit een bevestiging van het christelijke morele bankroet – de beweging kan zelfs dat wat haar Heilig Boek uniek maakt niet in praktijk brengen.
“Arabische joden passen wel in de toegestane categorieën – ze hebben de status van dhimmi’s – maar zelfstandige Israëlische joden passen een stuk minder. Ook hierover zou ik meer willen weten.”
De dhimmi-status van de joden en christenen was in grootste gedeelte van de Arabische wereld al in de 19e eeuw afgeschaft het zij door interne hervormingen ( Ottomaanse rijk – en lokaal in Tunesië en Egypte) of door de bezetting door Frankrijk ( Algerije en Marokko).
De reden dat men een hekel heeft aan joden in Palestina is niet omdat het joden zijn maar primair omdat men hen ziet als kolonisatoren. Men zou een zelfde hekel hebben aan Fransen, Italianen etc als die dat deel van de Arabische wereld hadden gekoloniseerd. Overigens de hekel aan de VS is even groot of groter dan die van de joden. En hele volksstammen sunnieten hebben op dit moment een nog grotere hekel aan de shia dan aan de joden.
Dat wil niet zeggen dat judeofobie in de Arabische wereld begon met de bezetting van Palestina maar de heftigheid en een verandering in perceptie ( eeuwige jood, complottheorieën etc.) en de verspreiding daarvan is daar wel debet aan.
De mythe van joods kannibalisme en andere mythen deden hun intrede in de Arabische wereld in de 19e eeuw daar verspreid door de inheemse christenen die als eersten in contact kwamen met die lectuur uit Europa via christelijke missionarissen.
De meer seculiere mythen: Joden die achter de schermen van alles controleren en de latere rassenleer en allerlei nazimythen zijn begin vorige eeuw door christelijke Arabische nationalisten in het Midden-Oosten geïntroduceerd.
Van uit islamitisch oogpunt bezien zijn joden een geloofsgemeenschap en geen volk. Een atheïstische jood is dan ook een contradictio in terminis. Geen moslim die dat begrijpt.
Voor de Profeet en zijn volgelingen waren de joden in Arabië gewoon Arabieren die het joodse geloof hadden zoals er ook Arabieren waren die christen, zoroastriërs of “heidenen” waren.
Op het moment dat een jood van geloof veranderd of niet meer in God geloofd is hij/zij geen jood meer vanuit islamitische perspectief.
Vandaar dat die hele rassenleer flauwekul maar ook die kannibalisme mythe ( ligt te dicht bij christelijke religieuze visie) bij moslims zowel de traditionele als de islamisten en extremisten nooit is aangeslagen.
Wel de de andere seculiere mythen van de naar wereldheerschappij streefden jood etc.
Maar die komen dus niet uit de eigen religieuze traditie maar zijn het gevolg van de opstelling van de VS van het bijzonder en het Westen in het conflict in Palestina.
Men begrijpt niet wat daarvan de werkelijke achterliggende redenen zijn noch begrijpt men hoe de interne politiek in het Westen werkt. Ergo men ziet er de hand in van joden die achter de schermen bepalen hoe de VS en het Westen in het algemeen acteren inzake Palestina en het M.O. als geheel.
Samenvattend: Judeofobie in de Arabische wereld is een combinatie van een inherente religieuze neerbuigendheid naar joden ( maar niet specifiek alleen naar joden toe naar naar alle niet moslims) toe sinds het begin van de islam en moderne anti joodse ideeën geïmporteerd uit het Westen in de afgelopen 200 jaar die zich in populariteit hebben kunnen verspreiden en handhaven door hetgeen er in Palestina is gebeurd en gebeurt en de neokoloniale politiek van de westerse machten in het M.O. van de afgelopen 50 jaar
Antisemitisme? Een lastig onderwerp, inderdaad.
Laat het goed tot je doordringen en de walging komt op, het betekent jodenhaat en jodenmoord. Van alle tijden. Vermoord worden omdat je niet in het nationalistische plaatje past? wat dat vroeger of nu ook betekende. Omdat je niet in het religieuze plaatje past? Vermoord worden uit wrevel? welja, waarom niet. Je hoeft niet eens een zondebok te zijn, je hoeft alleen maar een ander te zijn. Voor Europa heb ikzelf genoeg aan de simplistische “verklaring” christendom. Voor nu komt de simplistische “verklaring” islam erbij.
Nog een simplistisch “verklaring”: geweld is een menselijk trekje, het zit ingebakken, naast altruisme. Groepen mensen vermoorden andere mensen (en dieren): dat was altijd al zo, dat gaat heden ten dage nog steeds door. De vanzelfsprekendheid van het moorden neemt in de moderne tijd wel af, meen ik en de weerstand ertegen en walging nemen toe, hoop ik.
Een lastig onderwerp ja. Toch vrolijke feestdagen toegewenst.
Waar ben je nou toch aan begonnen? Nooit dit onderwerp aansnijden op internetfora. Vertroebelt discussies alleen maar.
Toch maar boekentip: https://www.verloren.nl/boeken/2086/248/5715/cultuur-en-mentaliteit/de-geschiedenis-van-het-west-europese-antisemitisme
Ja, dit is lastige materie. En sommige onderwerpen lenen zich slecht voor blogs. Niettemin, ik beantwoord alle vragen uit de NWA of ik doe het niet.
Beetje ingecalculeerde ironie hè?☺
https://owlcation.com/stem/How-to-Determin-the-Radius-of-the-Earth-Al-Birunis-Classic-Experiment
excuses foutje