Het is 31 december en sommige zaken zijn vandaag voorspelbaar. Vanavond vuurwerk. Een oudejaarsconferentie. Rijen bij de oliebollenkramen. En ergens schrijft iemand dat twee stammen, de Germaanse Vandalen en de Iraanse Alanen, op 31 december 406 de bevroren Rijn overstaken. Voilà, de bijdrage van dit jaar.
Het Romeinse leger dat de grens had moeten verdedigen, was die oudejaarsdag niet op volle sterkte omdat veel troepen in Italië waren om te vechten tegen een andere groep invallers. Het geluk lachtte Vandalen en Alanen toe: tussen de Romeinen brak burgeroorlog uit. Versterkt met nog andere Germaanse groepen konden ze Gallië vrijwel ongehinderd onder de voet lopen.
Tot zover de feiten, die zijn gedocumenteerd in de kroniek van Prosper Tiro. Hij schrijft dat in het jaar dat Arcadius voor de zesde keer consul was, samen met Flavius Anicius Petronius Probus,
De Vandalen en Halanen, na de Rijn te zijn overgestoken op de dag vóór het begin van januari, de Gallische gebieden zijn binnengetrokken.
In kernachtig kroniekenlatijn: Arcadio VI et Probo, Wandali et Halani Gallias trajecto Rheno ingressi II k. Ian. Volgens de christelijke auteur Hieronymus, die in Betlehem woonde en niet per se de best-geïnformeerde auteur was, vond de oversteek in de buurt van Mainz plaats. Een kleine twee eeuwen na de gebeurtenissen meldt de voor dit tijdvak niet altijd betrouwbare Gregorius van Tours dat de Franken de Vandalen nog een gevoelige klap toebrachten, maar dat ze door de Alanen werden teruggeslagen.
Dat is alles wat de bronnen noemen, maar vrijwel alle moderne auteurs vermelden het leuke detail dat de oversteek van de Rijn mogelijk werd doordat deze was bedekt met ijs. Alleen: dat staat nergens in de bronnen. Ik denk dat het teruggaat op de beeldende beschrijving die de Britse oudhistoricus Edward Gibbon ooit gaf. In het in 1781 verschenen dertigste hoofdstuk van zijn History of the Decline and Fall of the Roman Empire schreef hij dat de stammen
op de laatste dag van het jaar, op een moment waarop de wateren van de Rijn zeer waarschijnlijk bevroren waren, zonder weerstand te ontmoeten de onverdedigde Gallische provincies binnenvielen.
Het idee dat de stroom ’s winters zó volledig bevroor dat ze hele volksstammen kon dragen, lijkt Gibbon te hebben ontleend aan de Griekse auteur Herodianos:
In de winter vriest de Rijn door de koude dicht en is het alsof hij vaste grond vormt, die zelfs begaanbaar is voor ruiters. Wat eens een stromende rivier was, wordt zo stevig en hard dat het niet alleen paardenhoeven en mensenvoeten kan houden, maar dat wie water wil halen geen kruik of ander leeg vaatwerk meeneemt, maar bijlen of hakmessen. Als ze het hebben uitgebikt, pakken ze het brok water alsof het een stuk steen is. (Herodianos, Geschiedenis van het keizerrijk sinds Marcus 6.7.6-7.)
Het lijkt er dus op dat we te maken hebben met een misverstand en vreemd is dat natuurlijk niet. Als informatie wordt doorgegeven, vallen nuances als Gibbons “waarschijnlijk” doorgaans weg. Dat is de gebruikelijke gang van zaken.
Wat ik echter niet begrijp is waarom de auteurs die het ijsverhaal doorgeven, het probleem niet herkennen. De Rijn bevriest immers zelden: het is in de twintigste eeuw in Nederlands slechts zes keer gebeurd, voor het laatst in de winter van 1962/1963. Dat gebeurde toen omdat de stuwen dicht waren, waardoor het water in de toch al trage Beneden-Rijn nóg langzamer stroomde. Wie ook maar een halve tel nadenkt, zal begrijpen dat de Rijn, die bij Mainz aanzienlijk sneller stroomt dan hier te lande, waarschijnlijk niet bevroren is geweest. Dat doet je aarzelen, laat je op zoek gaan en maakt dat je ontdekt dat het niet in de bronnen staat. En dus schrijf je niets over ijs. Klaar.
Fouten maken is menselijk, vooral als beweringen passen bij wat je al denkt te weten. Ik maak zulke fouten voortdurend. Maar de bewering over een bevroren Rijn druist in tegen alles wat je hebt aan eigen kennis. Ik begrijp dit type fout dus gewoon niet.
Naschrift, 12 januari 2017
En een contra-factcheck van Arno van ’t Hoog:
Of er op 31 december 406 daadwerkelijk Germaanse stammen de Rijn zijn overgestoken, kunnen we inderdaad niet uit de bronnen opmaken. Maar dat de Rijn via het ijs oversteken goed kon, en geen uitzondering was, acht ik zeer aannemelijk.
Te mooi om kapot te checken hè. Alvast een goed 2017 toegewenst!
Die tydperk tussen die einde van die “Roman Warm Period” (+/- 400 CE) en die begin van die “Medieval Warm Period” (+/- 800 CE) was dus ’n koeler periode en kan dalk verklaar waarom die Ryn wel by tye bevrore kon wees. Tydens die “Little Ice Age” was die Teems ’s winters immers bevrore.
Hierdie temperatuur rekonstruksie dui op ’n taamlike van in temperatuur ongeveer 400 CE.:
http://jennifermarohasy.com/2007/11/2000-years-of-global-temperatures/
Wat is Zuidafrikaans toch mooi!
Meldt “Gregorius van Tours dat de Franken de [……] door de Alanen werden teruggeslagen.”?
Echt waar?
In mijn Nederlandse vertaling staat slechts dat Alanen ’te hulp kwamen’. Hoe die hulp er dan uitzag staat er niet bij.
En waren die Alanen niet gevestigd in een gebied waar de Vandaalse Stilicho campagne had gevoerd?
Is het beslist ondenkbaar dat koning Res Pendialis op verzoek van Stilicho het Frankische Rijnleger (interessant, de bronnen noemen het Rijnleger Frankisch) tussenbeide kwam en ze verzocht naar hun barakken terug te gaan?
En is het niet zo dat Stilicho vanwege een Vandaals/Germaanse ‘samenzwering’ omgelegd werd?
Hadden de Vandalen echt geluk met de dood van Stilicho? Of hadden ze juist heel hun hoop op hem gesteld?
En dat verhaal dat Alanen Franken terugsloegen, is daar een contemporaine bron voor?
Of komt ’t uit ….. ehm ……. kuch …… Gibbon?
p.s.
Alanen zijn niet ‘Iraans’. Zij zijn Ossetisch, Caucasisch, Turks of Centraal Aziatische Massagetae. Kortom een gemengd volk dat zijn politieke oorsprong vond buiten het klassieke Groot-Perzië. Alanen vielen Perzië wel vaak binnen. Soms met succes. De naam Res Pendialis is Latijn. Zijn voorganger is Goar, en die naam lijkt mij Fries (!)
Ik dacht dat de Vandalen klop kregen van Constantinus III, voordat ze gered werden van vernietiging oor de Alanen (al schrijft Gregorius Alemannen, dat lijkt erg onwaarschijnlijk). Maar dat was in 410 in Spanje. Dat van die Franken kan ik zo 123 ook niet vinden.
De Alanen die Franken klop gaven (jawel, dat kon echt!) wordt beschreven door Frigeridus, wat we weten omdat Gregorius van Tours hem letterlijk herhaalt: “Renatus Profuturus Frigeridus, whom we have already mentioned, in his story of the capture and destruction of Rome by the Goths, says: “Meantime when Goare had gone over to the Romans, Respendial, king of the Alamanni, turned the army of his people from the Rhine, since the Vandals were getting the worse of the war with the Franks, having lost their king Godegisil, and about 20,000 of the army, and all the Vandals would have been exterminated if the army of the Alamanni had not come to their aid in time.” (Historia Francorum boek 2 hoofdstuk 9).
(Hier weer ‘Alamanni’ waar elke andere bron het over ‘Alani’ heeft, maar dat is specifiek voor Gregorius).
Welke bronnen noemen ‘het Rijnleger’ Frankich?
Stilicho was geen Vandaal. Zijn vader was een Vandaal maar hij was geboren en getogen als Romein. De naam doet daar niets aan af. Hij werd ‘omgelegd’ omdat zijn machtspositie uiteindelijk ondergraven werd doordat de zoveelste mislukte poging om Illyrië af te pakken van het Oost-Romeinse Rijk. De mislukte veldtocht moest worden afgekocht en dat geld (opgebracht door de senatoren en andere rijke Romeinen) bracht zijn populariteit op zo’n laag punt dat zijn tegenstanders erin slaagden om het leger te laten muiten. Daardoor kon Honorius hem laten executeren.
Waar die ‘Germaans-Vandaalse samenzwering in dat verhaal zit zie ik echt niet.
De Vandalen hadden niets met Stilicho, integendeel. Een Gotisch-Vandaalse invasie onder Radagais was het jaar daarvoor door hem vernietigd.
Alanen zijn Iraans. Dat betekent niet dat ze uit het moderne Iran kwamen, maar we noemen ze zo omdat ze cultureel en qua taal in die groep hoen. dat is een wetenschappelijke term. Massageate zijn iets hel anders, Turken zijn het al helemaal niet, en alleen de moderne afstammelingen wonen tegenwoordig in de Kaukasus. Maar toen aten ze overal, ook groepen binnen de grenzen van het Romeinse Rijk, maar degenen waar we over praten dus nog niet.
Respendial (of Respindial) is geen Latijnse naam. Goar mag dan (voor u) Fries klinken maar als we alles als ‘klinkt als’ gaan interpreteren wordt de hele wereldgeschiedenis herschreven als kwakgeschiedenis.
Phillip Wynn: Frigeridus, the British tyrants and the early fifth century barbarian invasions of Gaul and Spain. In: Athenaeum. Vol. 85, 1997
Fysiek onmogelijk is het toch niet. Een van de bekendste overtochten over een bevroren Rijn was die in 1794-5 van de Franse generaal Pichegru die daarmee het vrijwel onverdedigde Nederland kon binnenvallen. En toen waren er nog geen stuwen. Qua fysieke omstandigheden zou het in 410 hebben gekund als de oversteek ten zuiden van Mainz heeft plaatsgevonden, zeg maar tussen Mainz en Straatsburg. De Main is daar nog niet bij de Rijn, dat scheelt een hoop water, en de bedding is daar breed, zodat het in de tijd voor dijken en kanalisering goed denkbaar is dat de Rijn daar in meerdere beddingen stroomde die bij een lage winterwaterstand zouden kunnen dichtvriezen. Ten noorden van Mainz is dichtvriezen zeer onwaarschijnlijk vanwege de smalle bedding en de stroomsnelheid. Dus, even los van wat de bronnen en (niet) over zeggen: het zou kunnen, mits ten zuiden van Mainz.
Een heel goed artikel over de gang van zaken in deze periode is:
Phillip Wynn: Frigeridus, the British tyrants and the early fifth century barbarian invasions of Gaul and Spain. In: Athenaeum. Vol. 85, 1997
De Romeinse Rijn kon wel degelijk bevriezen, wat we weten uit en bron sprekend over het jaar 304:
XII Panegyrici Latini, VI.6.4:
Why the huge multitude of Germans from every nation, which, enticed by the freezing of the Rhine, had dared to cross over on foot to an island..
Kulikowski heeft trouwens redelijk aannemelijk gemaakt dat het in dit incident niet ging om 31 december 406, maar 405:
Kulikowski, Michael, “Barbarians in Gaul, Usurpers in Britain”, Britannia 31 (2000), 325–345.
Liegen dat het gedrukt staat is dus van alle eeuwen?
Vrolijke groet,
Niet echt, het kon pas nadat de drukpers was uitgevonden. 😉
Maar even serieus, dit heeft niets met ‘liegen’ te maken. In vroegere tijden had men andere verwachtingen van bronnen. Het moderne ‘nieuws dient waarheid te zijn’ is en heel ander concept dan en persoon die een kroniek bijhoudt – die hoefde van de maatschappij waar hij voor schreef gen waarheidsvinding te doen. Andere tijden, andere zeden.