[Een tijdje geleden blogde ik enkele keren over de Late Oudheid. Dat leidde tot leuke reacties en een van de “reaguurders”, John Messemaker, zegde toe zijn gedachten over het onderwerp eens op een rijtje te zetten. Zijn enthousiaste stuk van ruim zesduizend woorden zal hier de komende tijd verschijnen. Ik heb het wat aangepast aan de conventies die ik op deze blog hanteer en laat hem verder met plezier aan het woord.]
De vijfde eeuw begint voor mij op 9 augustus 378 met de Slag bij Adrianopel, waar “barbaarse” groepen onder leiding van Alatheus, Fritigern en Saphrax de Oost-Romeinse keizer Valens doden, zijn legers vernietigend verslaan en het Oost-Romeinse Rijk in chaos storten. De vijfde eeuw eindigt op 4 september 476, de dag dat de “barbaar” Odoaker de laatste keizer van het West-Romeinse Rijk, Romulus Augustulus, een kind nog, afzet en Italië als koning (rex) onder zijn eigen gezag verder leidt.
Aan het begin van dit tijdvak is vooral de Oost-Romeinse Balkan een kolkende puinhoop, waarin met name de Tervingi, de latere Visigothen, plunderend huishouden. Maar aan het einde van de vijfde eeuw is het het West-Romeinse Rijk dat is verdwenen. Hoe kon dat gebeuren? Hoe kon dat ooit zo machtige rijk verdwijnen? De vraag is inmiddels uitgegroeid tot een genre waarin u nooit uitgelezen hoeft te raken. Deze samenvatting is de mijne, al zal de kenner de invloed van Arther Ferrill herkennen, alsmede een zekere weerzin tegen A.H.M. Jones.
Vooraf “moet” u in ieder geval één ding goed tot u laten doordringen: de “Val van Rome” is niet hetzelfde als de “neergang van Romeinse Provinciën”.
***
Na de Slag bij Hadrianopolis droeg de West-Romeinse keizer Gratianus een deel van zijn leger over aan Bauto, “een Frank afkomstig uit een geslacht van de overkant van de Rijn“, die vervolgens met zijn zoon Arbogast en een véél kleiner leger dan Valens het oorlogsgebied in moest trekken om orde op zaken te stellen. Korte tijd later kreeg hij hulp van generaal Theodosius.
Na diverse schermutselingen, het veiligstellen van Valens’ schatkist en het opdweilen van gevluchte troepen konden deze magisters de Tervingi dwingen tot onderhandelingen. Gratianus zag dit kennelijk als het hoogst haalbare en benoemde Theodosius tot keizer van het Oosten. De Tervingi kregen van Theodosius land om zich te vestigen en de vrede werd getekend zonder dat er een oplossing was voor hun militaire dreiging, en zonder dat de veronderstelde Romeinse militaire superioriteit herbevestigd was.
Keizer Theodosius wordt in middeleeuwse bronnen vaak “de Grote” genoemd, maar dat is vooral omdat hij streng was in de orthodoxe leer en het Niceense Credo uitdroeg waar hij kon. In feite was de lange, blonde en blauwogige Theodosius even opvliegend als de spreekwoordelijke barbaar, met het gevolg dat hij zijn ondergeschikten in de provincies moest verordenen om zijn bevelen tenminste enige tijd te negeren zodat hij ze kon herroepen als zijn woede was gezakt. Zijn woede richtte zich wél op Romeinse burgers die “barbaren” te lijf gingen, maar nooit openlijk tegen Tervingi die Romeinse burgers aanvielen.
Toen keizer Theodosius eens een feestje voor zeer hooggeplaatsten in zijn bestuur gaf, kregen twee Gothische officieren ruzie. De een bewonderde de Romeinen en vond dat zij het beste rustig geëxploiteerd konden worden omdat dat voor iedereen beter en profijtelijker was, de ander vond dat zij vernietigd moesten worden. Voor de ogen van Theodosius grepen zij de wapens en vochten het geschil uit, met een dode tot gevolg. Dát was de aanhang waarop Theodosius zijn leger bouwde.
Waarom het gebruik van het begrip ‘reaguurders’? Dit heeft toch een hoog Geen Stijl gehalte, geen aanbeveling.
Mis poes. Het woord is in 2003 groot gemaakt door Sargasso.nl: http://sargasso.nl/geschiedenis-sargasso/
Maar voor een beter woord houd ik me aanbevolen.
Retecool was er eerder mee, maar die haalde het volgens mij ook weer van elders (Bicat? Krapuul?). Het is een samentrekking van reageerder + gluurder en wordt gebruikt om lezers die ook een reactie achterlaten mee aan te duiden, in onderscheid op de bezoeker die alleen posts leest.
On topic: leuk, op bezoek bij de barbaren.
Barbarians: tall, blond and unpredictable. Alsof de Romeinen (van alle gezindten) zulke voorbeelden van zelfbeheersing waren… 😉
Dank voor de uitleg; interessante link naar de geschiedenis van Sargasso.
Erg interessant maar voor mij zou het inzichtelijker zijn als niet alle namen van betrokkenen zouden worden genoemd; vooral diegenenen die maar een keer genoemd worden
Je wilt minder informatie terwijl je meer kunt krijgen? Misschien is deze blog niet iets voor jou?
Niet alle informative is relevant. Voor mij is dat wanneer er namen worden genoemd van mensen die een bijrol spelen en verder niet voorkomen in het verhaal.
Ha leuk, de Vijfde eeuw!|
“De vijfde eeuw begint voor mij … “Ik begrijp dat gevoel wel, mar voor mij klinkt dat een beetje als “Het Byzantijnse Rijk begon…” een idee waar geen definitie aan ten grondslag ligt. De vijfde eeuw begon op 1 januari 501 en eindigde op 31 december 600 – het is een moderne definitie.
“en het Oost-Romeinse Rijk in chaos storten [..] een kolkende puinhoop”. Dat is wel erg sterk uitgedrukt. Ja, de jaren erop waren lastig maar het was gen ‘chaos’.
“de laatste keizer van het West-Romeinse Rijk, Romulus Augustulus” Technisch gezien was dit Julius Nepos die in 480 overleed.
“als koning (rex)” Dit is een misverstand. Vele bronnen uit deze periode gebruiken ‘rex’ ook gewoon voor laat-Romeinse keizers. Odoacar kan de titel hebben gekozen om zich niet als ‘concullega’ te poneren – hij stuurde ook de ‘regalia’ naar Constantinopel. De truc werkte overigens niet, Zeno stuurde Theodoric de Oostgoot of hem af.
“Dát was de aanhang waarop Theodosius zijn leger bouwde.”je schetst hier een beeld als zou het Romeinse leger een bende opvliegen barbaren (of Goten) zijn geweest door Theodosius. Nu ben ik bepaald geen fan van deze keizer, maar er zijn genoeg studies geweest (dacht ik in elk geval) die aantonen dat het Romeinse leger nog genoeg ‘Romeinen’ telde om niet als ‘gebarbariseerd’ te gelden (of in elk geval aantonen dat het niet bewezen kan worden). Zeker, Theodosius wist de Goten uit hun moerassen te halen 9de reden waarom ze niet verslagen konden worden) en ze vooral als stoottroepen te gebruiken, zie de veldslag bij de Frigidus in 394. het duurde even voordat deze Goten dat doorhadden, en daarna werden ze lastig.
Beste Robert, Welke moderne auteur laat de vijfde eeuw beginnen op 1 januari 501 en eindigen op 31 december 600? Ik heb je reactie ettelijke keren gelezen op zoek naar ironie of een dubbele bodem, maar heb hem nog niet kunnen vinden ; – )
Wanneer begint een eeuw, en dus ook een millennium, is een eeuwige 😉 discussie. Aangezien er geen jaar 0 was (het jaar 1 n.Chr. wordt voorafgegaan door het jaar 1 v.Chr.) horen eeuwen te beginnen met 1 en eindigen met 00. Het derde millenium begon dan ook “officieel” op 1 januari 2001, het jaar 2000 was het laatste jaar van het tweede millennium. Het was een verloren strijd voor puristen 🙁
Overigens, is er in het Nederlandse taalgebied een equivalent van BCE en CE, respectievelijk Before the Current Era en de Current Era, als vervanger van v.Chr. en n.Chr.?
https://nl.wikipedia.org/wiki/Gangbare_jaartelling
“Over het algemeen wordt de notatie v.Chr./n.Chr. nog veel gebruikt in Nederlandstalige teksten. Alternatieven zijn er wel, zoals v.g.j./g.j. ([vóór] gangbare/gewone jaartelling), v.o.j./n.o.j. (vóór/na onze jaartelling)[15][16] of v.d.g.j./n.d.g.j. (vóór/na de gewone jaartelling),[17] maar er is nog geen algemeen aanvaard alternatief op de christelijke notatie, en media en wetenschap blijven doorgaans v.Chr./n.Chr. gebruiken. Naar aanleiding van het nieuws van 25 september 2011 dat de BBC overging op de BCE/CE-notatie (zie eerder), zei de NOS dit voorbeeld niet te willen volgen en reageerde: “De tijdsaanduidingen ‘voor Christus’ en ‘na Christus’ zijn breed geaccepteerd in onze samenleving en onze cultuur; het geloof in Christus staat daar volledig los van.”
Volgens mij gaat het er in de reactie van Rik Wassenaar niet om dat de vijfde eeuw begint in 500 of 501 (who cares?), maar dat de vijfde eeuw niet loopt van 501 tot 600, maar van 401 tot 500.
Inderdaad. Op mijn werk ben ik frequent bezig met datering van kunstwerken. Gelukkig bestaat er een stabiele consensus dat de 17de eeuw in ieder geval géén betrekking heeft op de periode van 1 januari 1700 tot 31 december 1800 (naar analogie van Robert’s stelling ; – )
Niet dat ik weet. Maar ja, in de natuurkunde gebruiken we ook vele Latijns/Engelse symbolen: F van force voor kracht, P van power voor vermogen enz. Dus CE en BCE voldoen prima. Nederlands is in de wetenschap nou eenmaal niet erg belangrijk.
Het was een beetje flauw van me. Het was een beetje te doen om de ‘moderne’ manier van jaartellingen, die een eeuw van bv. 400 tot 499 laten lopen. Ik had er een smilie achter moeten zetten. Natuurlijk loopt de 5de eeuw van 401 tot 500.
Met dank aan John Messemaker voor deze veelbelovende opening. Ga ik met interesse volgen. En – geachte brink1948 – wat mij betreft hoe meer Bauto’s en Arbogasten, hoe beter ; – )
Beste Rik Wassenaar
IK ben een groot bewonderaar van Jona omdat hij voor mij een juiste mix maakt van detail en overzicht. Ik heb weinig voorkennis voor het onderwerp 5e eeuw en had graag als inleiding een overzicht gehad van de belangrijkste zaken en niet een chronologie van de feiten waarbij door het hele rijk wordt gesprongen. Ook prima als deze serie bedoeld is voor de al ingewijden maar dan moet ik en me mij vermoedelijk ook veel anderen afhaken omdat de grote lijn ontbreekt
Harry ten Brink
Wat mij intrigeert is dat het de Germanen maar liefst 76 jaar kostte om het westelijk deel van het Romeinse Rijk te ontmantelen.
Dat deden de Romeinen dan ook vooral zelf. Ze delegeerden zichzelf regelrecht de vergetelheid in.
Dat bedoel ik nou – daar zou ik zoveel mogelijk over willen weten – hoe dat in zijn werk ging.
Het was vooral een proces en niet zozeer een gebeurtenis. Ik zou het zelf kort samenvatten als een instorting van een centraal gezag – vergelijk het met de val van de Sovjet Unie. Lokale machten namen daarna de macht over – eerder van lieverlee dan in een machtsovername. Soms machtige rijke mannen in steden, soms militaire bevelhebbers, soms plunderaars van buitenaf. Er zijn best wel moderne parallellen te vinden. Voor de bevolking maakte het vaak geen verschil.
Om te beginnen, een krampachtige periodisering hangt samen met de onweerstaanbare neiging van de mens om alles in hokjes in te delen. Het volgende probleem is de vraag of de afzetting van de laatste West-romeinse keizer de ‘val’ van het West-Romeinse keizerrijk heeft ingezet, alsof een boom wordt omgezaagd en definitief op de grond valt en blijft liggen. Beter zou men het een verbrokkeling van het West-Romeinse Rijk noemen in aparte delen, die elk apart het ‘idee’ van Rome in grote mate voortzetten en al gauw uitmondden in het idee van het Heilige Roomse Rijk. Daarbij verdween het gedachtengoed van Rome nooit volledig, integendeel, aanvankelijk het Latijn als lingua franca, de moderne Romaanse talen, het Romeins recht, de christelijke godsdienst, politieke instellingen, cultuur, bouwkunst, etc…zijn tot nu toe prominent aanwezig in de (West-)Europese landen.
Hm, ik proef toch een beetje een sensationalistische benadering van die, ongetwijfeld heftige, gebeurtenissen. En dat waardeoordeel over de ‘barbaarse’ aanhang van Theodosius is niet echt sjiek.
Alle Romeinse bronnen spreken van barbaren. Dat is het dominante frame gebleven, leuk of niet. De gastauteur plaatst het daarom ook tussen aanhalingstekens en ik kan je alvast verklappen dat dat ook in de volgende stukken zo zal zijn. 😉
De Grieken noemden alle niet-Grieken ‘barbaren’, Romeinen ook onder die categorie.
Wij noemen cultuurloze woeste horden ‘barbaren’.
Romeinen zaten daar ergens tussenin. Een Romein die over barbaren spreekt hoeft niet per se een woeste in bont gekleden bijlzwaaiende bloedbeluste plunderaar te bedoelen.
Ik mag dat persoonlijk, die sensatie. Het was grosso modo en relatief gezien toch ook geen stabiele periode? Dat mag je toch best verwoorden? ‘Een kolkende puinhoop’ klinkt misschien wat populistisch, maar waren die frequente plunderingen dat niet gewoon? Mij stoort het iig nog niet.
Mij ook niet. En er is The Eye of the Beholder. Voor mij heeft barbaar niet meteen een negative bijklank.
“grepen zij de wapens en vochten het geschil uit”
Dat deden enkele hoge Amerikaanse politici nog in het begin van de 19e eeuw.
Ik mag de barbaren ook wel, maar hier worden ze weer afgeschilderd als lui die niet de hand te houden zijn. Vandaar mijn opmerking.
Het was was minder rustig dan je normaliter in de Romeinse geschiedenis tegenkomt. Natuurlijk, op de Balkan was het staatssysteem na de nederlaag ingestort, maar militair gezien was de situatie binnen een paar jaar weer grotendeels onder controle. De derde eeuw was wat dat betreft een stuk onrustiger.
Ik ben uiteraard verheugd dat de vijfde eeuw meer belangstelling krijgt! (Ik zet zodra trouwens zelf een bijdrage online waarin je een gastrol krijgt).
Wat periodisering betreft heb ik altijd iets gezien in een “lange vierde eeuw” (284-395) en een “korte vijfde eeuw” (395-480). Het succes van Diocletianus blijft wat mij betreft doorwerken tot en met Theodosius, ondanks de aberratie van Adrianopel. Na 395 verandert er echter veel voor beide rijksdelen.
Overigens is het lang niet zeker dat Arbogastes de zoon van Bauto was. De enige die die uitspraakt maakt is Johannes van Antiochië (een auteur die men ofwel begin zesde, ofwel begin zevende eeuw situeert). Maar de contemporaine auteurs maken geen gewag van zo’n directe relatie. Desalniettemin vermoed ik dat beiden toch op een of andere manier nauw verbonden geweest moeten zijn, gezien hun respectievelijke “opvolging”.
Jeroen,
Als je weet dat Ioannes Antiochus de bron is van de relatie tussen Arbogastes en Bauto ‘verraad’ je jezelf als een professionele historicus of een gedreven amateur. Je raad dan waarschijnlijk al wat ik ga zeggen, dus dat is meer voor andere lezers bedoeld. Mijn samenvatting van de 5e eeuw hierboven is allereerst dàt; een samenvatting. Als ik de secundaire teksten zou moeten behandelen bij ieder punt, is het geen samenvatting meer. Het stuk is echt bedoeld als overzicht.
Zoals je in de inleiding kunt lezen is mijn samenvatting beinvloed door Ferrill en heb ik een weerzin tegen Jones.
De eerste historicus die de vader/zoon relatie tussen Bauto en Arbogastes afwijst is Jones. Werkelijk het enigste argument dat hij daarvoor aanvoert is dat deze relatie niet door een tijdgenoot bevestigd wordt. Als je me nu vraagt ‘waar komt je weerzin tegen Jones vandaan?’ dan zou ik onder andere dit punt noemen. Ioannes Antiochus staat doorgaans bekend als een betrouwbare tekst. Zijn vermelding is niet innerlijk incoherent en wordt door geen enkele bron tegengesproken. Bovendien is uit die tijd bekend dat generaals waarvan iets meer bekend is vaak optraden in familieverband. Ursicinus en Theodosius de Oudere zijn daar goede voorbeelden van. En dan is er nog het gegeven dat Arbogastes Bauto opvolgde en kennelijk net zoveel prestige had als Bauto (Dit volgt nog in de komende stukjes).
Als je overdenkt dat we véél te weinig bronnen hebben, ben ik van mening dat we de bronnen die we wel hebben moeten gebruiken waar dat kan. Ioannes Antiochus scheelt met Arbogastes maar 150 jaar. Hij heeft bronnen gelezen die nu verloren zijn. Hij is een kans.
Overigens is het ‘gezeur’ van Jones typisch voor een Romeins classicus. In de Frankische tijd zijn de bronnen nog schaarser en maalt geen historicus om 150 jaar verschil. Wie Jones volgt meet dus met twee maten.
Verder weet je natuurlijk dat er genoeg historici zijn die Ioannes Antiochus precies daarom wél accepteren. Een goed voorbeeld is Arther Ferrill.
Bedankt voor deze bijdrage. Ik ben benieuwd naar de rest. Voor mij is de vijfde eeuw, hoe je die ook definieert, van groot belang als opmaat naar een tijdvak dat de Merovingische periode is gaan heten, een periode die in Gallië wordt gekenmerkt door de opkomst van ‘barbaarse’ Frankische krijgsheren, aanvankelijk onder de vlag van Rome, maar gaandeweg steeds zelfstandiger.