[Een tijdje geleden blogde ik enkele keren over de Late Oudheid. Een van degenen die reageerden, John Messemaker, zegde toe zijn gedachten over het onderwerp op een rijtje te zetten. Van dat stuk verscheen het eerste deel hier.]
In 401 viel Alarik met zijn Tervingi Italië binnen, maar Stilicho sloeg de aanval af. Doordat zijn soldaten zich vooral onledig hielden met het plunderen van het Tervingische kamp, wist Alarik te ontsnappen, maar hij moest zich terugtrekken uit Italië. Dit was Stilicho’s “finest hour”. Enkele jaren later versloeg hij ook de binnenvallende Goth Radagaisus en maakte hij diens volk tot slaven.
Stilicho’s val-in-slow-motion begon rond 406. Grote groepen Vandalen, Sueben en Alanen staken de Rijn over en plunderden en brandschatten zowat alle steden langs de weg Trier-Boulogne, om vervolgens zuidwaarts te trekken. In Brittannië raakten de uit Gallië en Germanië afkomstige troepen zó verontrust dat ze huiswaarts wilden keren. Om dat doel te bereiken keerden ze zich tegen keizer Honorius en Stilicho en riepen ze Constantinus III uit tot hun keizer.
Deze verliet direct met zijn legers het eiland, zodat Brittannië feitelijk geen andere troepen meer had dan stadspolitie. Snel stelde hij de grenzen van de Rijn, Noord-Gallië en de Provence veilig, mede door knipgoud en -zilver te betalen om legers te lichten aan de overzijde van de Rijn, die zouden moeten vechten tegen Stilicho’s legers, die eveneens bestonden uit soldaten van de overzijde van de Rijn.
In 407 kwam het bijna tot een burgeroorlog tussen Oost en West, en in 408 volgde een troepenopstand bij Ticinium. Stilicho leek de zaken niet onder controle te hebben en werd er bovendien van beschuldigd samen te spannen met de barbaren. Generaal Sarus, die zich opwierp als uitdager van de hoogste militaire in de westelijke Rijkshelft, vermoorde de Hunnen die Stilicho’s lijfwacht vormden.
Honorius liet zijn oom Stilicho arresteren en executeren. Niet veel later was Stilicho’s familie bijna geheel uitgemoord. Neef Honorius beklaagde zich daar nooit over: hij was vanaf zijn tiende gegijzeld geweest door Stilicho, was gedwongen geweest om met diens dochter te trouwen en had nu, drieëntwintig jaar oud, voor het eerst zichzelf bevrijd.
Terwijl Romeinse troepen bijltjesdagen organiseerden om zich te ontdoen van “barbaarse” medesoldaten, was daar, als een duveltje uit een doosje, Alarik weer in Italië. Direct liepen er gegermaniseerde troepen naar hem over en toen duidelijk werd dat Alarik hen vriendelijk ontving, deden zij dat vrij massaal. Alarik was ineens sterker dan ooit.
Voor Alariks Tervingi vormde dit een keerpunt. Ze veranderden in wat we aanduiden als de Visigothen: in feite een groep zeer diverse “barbaren” met een Gothische kern en verleden. Ook “Romeinse” legers raakten door desertie verzwakt. Ze zaten bovendien zonder leiding.
Rome werd in 410 geplunderd en gebrandschat. De schok in de klassieke wereld was enorm. Men kon er niet over uitgepraat raken en schreef er boeken over. De Stad van God van Augustinus is één voorbeeld van een zo’n reactie, de correspondentie van Hieronymus een andere. De christelijke historicus Orosius schrijft dat jaren later het roet nog op het marmer te zien was. Het volk herinnerde zich weer een voorspelling dat Rome duizend jaar zou heersen en daarna ten onder zou gaan. Was dat dan nu? En het Einde der Tijden? Hadden christenen dat niet voorspeld? De verwarring was compleet.
En juist nu de sterke man dood was, was de roep om een sterke man groter dan ooit. Maar keizer Honorius had te lang onder Stilicho’s dwang moeten leven. Hij wilde zijn vrijheid behouden en negeerde alle mogelijke sterke mannen om op de tast te zoeken naar wat voor hem werkte.
Zijn nieuwe generaals en ministers slaagden erin Constantinus III uit te schakelen. Een van die generaals, Constantius, wist bovendien Alariks opvolger Athaulf uit Italië te verdrijven, zodat er ruimte kwam om in Italië orde op zaken te stellen. Later volgden veldtochten naar Gallië (met succes) en naar Hispania (met minder succes). Honorius had zoveel vertrouwen in Constantius dat hij hem uitriep tot medekeizer. Het West-Romeinse rijk leek gered door de voorzichtigheid van Honorius en met name het krachtig effectief optreden van Constantius, maar enkele maanden na zijn benoeming was hij dood. Honorius stierf niet veel later in in 423.
“en plunderden en brandschatten zowat alle steden langs de weg Trier-Boulogne”
Welk Boulogne was dit, die bij Parijs of die bij Calais?
Dus de Britten ‘vervingen’ hun West-Romeinse keizer Honorius door hun eigen Constantinus III en die kwam uit Brittannië om te vechten tegen o.a. “Stilicho’s legers, die eveneens bestonden uit soldaten van de overzijde van de Rijn” met als gevolg dat het “In 407 kwam [x] bijna tot een burgeroorlog [kwam] tussen Oost en West”.
Huh, Oost? Sloot Brittannië zich met de komst van Constantinus III dan opeens aan bij het Oost-Romeinse rijk? Of wordt hier een heel andere ‘burgeroorlog’ mee bedoeld? Als het al een burgeroorlog was dan lijkt me dit meer een Noord-Zuid-conflict dan een Oost-West.
– Bij Calais. Er liep een mooie rechte weg van Trier naar Boulogne, omdat daar gedurende lange tijd het hoofdkwartier gevestigd was van de Romeinse marine, te samen met een veerdienst naar Engeland.
– Er wordt hier een heel andere burgeroorlog bedoeld. Stilicho kreeg van alles tegelijk op zijn bordje. De periode 405 – 410 is op zich een boek waard, terwijl hier niet meer ruimte is voor een summiere samenvatting.
Overigens is het zéér de vraag of Constatinus III een Brit was. Hij wordt omschreven als ‘soldaat’, maar als politicus zette hij zich in voor de Gallische en ‘Germaanse’ soldaten die in Brittannia gelegerd waren. Dat zou gebruikt kunnen worden als argument om een Britse achtergrond tegen te spreken.
In de regel noemden Romeinse keizers zich altijd ‘Romein’. Een andere etniciteit lag gevoelig.
Manfred,
Het was niet echt een ‘burgeroorlog’ in de letterlijke zin. Controle van het rijk was altijd al een probleem geweest vanwege de afstanden. In de 4de eeuw resideerden de keizers in verschillende steden, voor onze streek was dat heel lang Trier. In 381 werd de residentie echter naar Milaan verplaatst, en later naar Ravenna, waarmee onze regio echt (weer) aan de rand van het rijk kwam te liggen. Of Constantijn III een geboortige Brit was weten we niet (een vileine bron (Orosius Historium adversum paganos, book VII, 40) stelt dat hij slechts om zijn naam werd gekozen, al vind ik dat zelf nogal ongeloofwaardig), maar hij was de derde usurpator die daar in zeer korte tijd werd aangesteld, blijkbaar vanwege de zorgelijke situatie in Gallië. Constantijn was in eerste instantie geen concurrent maar probeerde door de andere Augusti als gelijkwaardige collega erkend te worden – hij liet zelfs munten slaan met de 3 portretten gezamenlijk naast elkaar. Hij ging echter de fout in toen hij in Spanje orde op zaken wilde stellen en daar twee familieleden van Honorius (Didymus en Verinianus) liet terechtstellen (408). Maar pas in 410 riep Constantijn zijn zoon Constans uit tot co-Augustus (een teken dat er geen erkenning door Honorius mogelijk was, en viel hij (vergeefs) noord-Italië binnen.
Overigens is het idee dat Constantijn III alle troepen uit Britannia meenam alleen gebaseerd op vroeg-middeleeuwse bronnen, die een verklaring voor het verlies tegen de Angelsaksen zochten. Naast dat het zelfmoord voor Constantijn zou zijn geweest (hij zou geen basis meer hebben om op terug te vallen zodra hij voet in Gallië zette), was het niet nodig (het Gallische veldleger liep naar hem over) en archeologische onderzoeken bevestigen dat het niet heeft plaatsgevonden.
…hij was vanaf zijn tiende gegijzeld geweest door Stilicho, was gedwongen geweest om met diens dochter te trouwen en had nu, drieëntwintig jaar oud, voor het eerst zichzelf bevrijd…
Dat zijn zware woorden. Het was toch zo dat Theodosius zelf Stilicho verzocht had tijdens de minderjarigheid van Honorius als voogd van deze knaap – die al op zijn tweede consul werd en op zijn achtste keizer – op te treden.
Ik lees op vele plaatsen dat Honorius een van de zwakste keizers van het Romeinse rijk is geweest en als kind zal hij, niet gehinderd door kennis van zaken, weinig weerstand aan de adviezen van Stilicho hebben kunnen bieden. De welbekende J.B. Bury gaf een vernietigend oordeel over Honorius. Dat betekent nog niet dat hij gegijzeld werd door Stilicho.
Het hoofddebat aangaande Stilicho gaat over het feit of zijn defensie van het Rijk meer uit eigenbelang dan uit loyaliteit richting Rome of Theodosius was. Veel geschiedkundigen veronderstellen dat zijn belangrijkste doel was om zijn zoon tot keizer te verheffen, misschien wel om tevens het gehele rijk te verenigen; deze theorie verklaart zijn bijna continue twisten met Rufinus, zijn Oostelijke equivalent. Ook de bekende J. B. Bury lijkt hem deze kwade bedoelingen ook toe.
Verder had Stilicho wel degelijk last van het tweede generatiesyndroom: de Romeinen mochten hem niet erg, vanwege zijn Vandaalse afkomst. Etnisch mag dat waar zijn maar juridisch was hij een Romein en voelde en gedroeg zich als een Romein. Dat Stilicho zich loyaal opstelde deed daar kennelijk weinig aan voor de voor de Romeinen. Maar de moordpartij op hem en zijn familie heeft hij echter m.i. niet verdiend.
Zal aan dit debat ooit een eind komen?
Velen denken dat Honorius erg ontvankelijk was voor samenzweringstheorieën. M.i. zijn de geruchten over de bedoelingen van Stilicho wellicht voor een (groot) deel speculatief. De sterke mannen die na hem kwamen hebben evengoed geprobeerd om hun eigen doelstellingen na te jagen, zonder daarbij meer resultaat te boeken dan Stilicho. Het verval van het West-Romeinse Rijk viel niet meer te stuiten.
Bury leest lekker weg. Ik adviseer hem nog steeds als ‘inleiding’, maar inmiddels geld hij al decennia als achterhaald. En ja, Bury zet, net als Gibbon, Honorius weg als zwakke keizer. Zoals je ziet kijk ik daar genuanceerder tegen aan. Vooral ook omdat Honorius favoriet Constantius III het in mijn ogen goed deed, maar ook omdat Honorius op jonge leeftijd enorme druk moest weerstaan om weer een nieuwe Generalissimo te benoemen na Stilicho’s dood. Dat deed hij niet. In eerste instantie leidde dat tot verwarring en chaos, maar uiteindelijk is het hem gelukt om de zaak op de rails te krijgen. Ik geef je dat te doen onder die omstandigheden. Het laat in ieder geval zien dat hij karakter had.
Theodosius heeft Stilicho zeker belast met de tutelage van Honorius, maar er is geen enkel bewijs dat Stilicho oneindig aan de macht mocht blijven ten faveure van zijn eigen zoon. Honorius liet zijn oom Stilicho executeren. Zijn familie werd nagenoeg uitgemoord. Dat zegt genoeg over ‘warme banden’.
Dank voor je heldere antwoord, voor mij ook reden om er wat genuanceerder tegen aan te kijken.
Van J. B. Bury kan ik aannemen dat hij ondertussen door voortschrijdend inzicht achterhaald is.
Kan het zijn dat Stilicho, die heel lang de facto de opperste machthebber in het geteisterde West-Romeinse Rijk was, met misschien ook volgens sommigen ambities voor het Oosten (macht corrumpeert!) en voor zijn zoon, ten langen leste steeds beknellender werd voor Honorius, en dat deze laatste, gezien zijn ervaringen met Stilicho, maar ook met allerlei andere ‘adviseurs’ kopschuw geworden was en daardoor aarzelde om een nieuwe ‘generalissimo’ te benoemen? Maar misschien heeft hij de dreiging van Alaric ook een beetje onderschat en gedacht dat het weer met een afkoopsom zou opgelost kunnen worden. Maar wellicht bent u het toch met me eens dat die moord op Stilicho en zijn familie getuigt van geen al te hoogstaand moreel karakter. Maar ja, het waren barre tijden en ging er wat ruiger aan toen dan nu. Wat de Romeinen nadien met de foederati uitgehaald hebben verdient ook geen prijs voor goed gedrag.
Ik vind het niet gemakkelijk om Stilicho op zijn echte waarde te taxeren. Wat zijn opvolger Constantius III betreft, ben ik het helemaal met je eens. Die deed het goed als je ziet hoe hij met usurpatoren en barbaren die het Rijk aanvielen te werk ging. Echter opvallend is (dat las ik bij Peter Heather) dat hij een fan en goede vriend was van Stilicho en dat hij de instigator van de samenzwering tegen Stilicho, Olympius, in 2010 of 2011 heeft laten doodknuppelen. Hierdoor moet Honorius geweten hebben dat hij op grond van geruchten Stilicho en zijn familie misschien wel ten onrechte heeft laten doden.
Ik begin vandaag aan vrij recente biografie van Stilicho door Ian Hughes. Martijn van dit forum heeft er lovende woorden over, maar zegt dat Ian Hughes wel een fan is van Stilicho.
The debate goes on!
“Dat betekent nog niet dat hij gegijzeld werd door Stilicho.”
Als verwende tieners destijds een beetje leken op verwende tieners nu neem ik direct aan dat Honorius dat zo ervoer.
Is dit een antwoord aan mij of aan John? Ik heb niet gezegd dat Honorius gegijzeld werd!
Sorry, ik zie bij mijn account dat het uw antwoord aan mij gericht was. De reactie van John was voor mij verhelderend over wat hij bedoelde en dat heb ik hem ook laten weten. Maar weten we wel alles over Stilicho? De kleine Honorius zal zich misschien wel erg bekneld gevoeld hebben omdat Ome Stilicho alles voor hem wou bedisselen.
Ik begrijp uw tweede reactie evenmin als uw eerste.
1. Het is niet moeilijk na te gaan waar het citaat vandaan kwam – van u.
2a. Ik schreef niets over Stilicho. Ik schreef over Honorius. Waarom zouden we alles over Stlicho moeten weten voor we iets zeggen over de psychologie van een tiener-keizer?
2b. Het lijkt mij dat “vanaf zijn tiende gegijzeld”, “onder Stilicho’s dwang leven” en “erg bekneld voelen” alle drie zo’n beetje hetzelfde betekenen.
rjvbever73, ik ben het met je eens. Honorius was een zwakke keizer die van begin tot eind overgeleverd bleef aan sterke mannen achter de schermen. Stilicho werd niet door Honorius ten val gebracht maar door de magister officiorum Olympius. Stilicho had namelijk een expeditie samen met Alaric voorgesteld om (weer) Illyrië binnen te vallen. Dat ging niet door en Alaric eiste een enorm geldbedrag om zijn kosten te dekken. Stilicho liet de senaat hiervoor opdraaien, wat hem zijn steun in Italië kostte.
Ach, als kind/tiener heeft Honorius natuurlijk baat gehad bij iemand die voor hem het Westen kon leiden. Dat staat buiten kijf.
En wie weet waar de onderlinge relatie is misgegaan? Zo uit mijn hoofd ken ik geen bron die dat meldt en er naar raden lijkt me onmogelijk. Wie kan er in de hoofden van anderen kijken? Het gaat hier immers om een intieme gezinsrelatie.
Ik denk dat Stilicho nog wel enige tijd een enigmatisch figuur zal blijven. De definitieve biografie van de man bestaat nog niet en ondertussen loopt het debat uiteen.
Het meest irritante daarbij is dat er zo weinig gepuliceerd wordt over de val van Stilicho. Niemand wil zijn handen er aan branden, denk ik wel eens.
p.s.
Constantius III komt inderdaad uit de entourage van Stilicho.
Heather vind ik overigens een uitstekende samenvatter.