[In het voorgaande stukje heb ik uitgelegd dat eenieder die zich bezighoudt met het verleden, moet laveren tussen ontologisch holisme en ontologisch individualisme. Ik heb geconcludeerd dat levensbeschouwingen het beste kunnen worden beschouwd als een voortdurend veranderend netwerk van in meer of mindere mate gedeelde ideeën en sociale relaties.]
Heeft het christendom, om de opmerking van Buma weer op te pikken, het westerse gelijkheidsideaal veroorzaakt? Ik denk dat hij wel een béétje gelijk heeft. De Bijbel zit vol tegenspraken en daardoor stuitten christenen, door de eeuwen heen, steeds weer op passages die hun konden brengen tot egalitaire ideeën. Het gelijkheidsideaal behoort, zo bezien, tot de christelijke bagage, samen met een ongelijkheidsideaal. Het is een deel van het “voortdurend veranderende netwerk van in meer of mindere mate gedeelde ideeën en sociale relaties”.
De hamvraag is nu hoe zo’n netwerk bepaalde vormen van gedrag veroorzaakt en kan maken dat de positie van de vrouw verbetert. Dit is, zeer kort door de bocht, de discussie die bekendstaat als die tussen methodisch collectivisme en methodisch individualisme.
Het laatste standpunt, methodisch individualisme dus, houdt in dat uitsluitend individuen handelend kunnen optreden. We moeten de oorzaak van een verandering dus moeten zoeken in individuele opvattingen en ideeën (die de betrokken individuen natuurlijk kunnen delen met het netwerk). Wie de geschiedschrijvers uit de oude wereld leest – een Herodotos van Halikarnassos, een Tacitus – zal zien dat zij altijd deze visie hebben, die tot diep in de negentiende eeuw is gedeeld door de meerderheid van de historici.
Dit hangt samen met een ander trekje van de oudere geschiedschrijving: het moralisme. Geschiedenis had vaak een morele component: het verleden bood voorbeelden van prijzenswaardig en afkeurenswaardig gedrag. Die combinatie is logisch: als alleen individuen kunnen handelen, zijn ook alleen individuen verantwoordelijk en zijn in we de positie een moreel oordeel te vellen.
Het eerste standpunt, methodisch collectivisme, houdt in dat ook het netwerk gedrag kan veroorzaken. Voor de oorzaak van een maatschappelijke verandering mogen we dus kijken naar de belangen van het netwerk als geheel. Om een voorbeeld te geven: de agressie waarmee een gegeven samenleving reageert op buursamenlevingen, kan te maken hebben met het feit dat er interne spanningen zijn. Agressie functioneert dan als bliksemafleider.
Onder de antieke geschiedschrijvers is maar één methodisch collectivist: Appianus van Alexandrië, wiens Burgeroorlogen net in vertaling is verschenen, heeft in de smiezen dat de ondergang van de Romeinse Republiek sociale oorzaken had. Oorzaken dus die niet tot individuele keuzes zijn te herleiden. In de hedendaagse geschiedvorsing is methodisch collectivisme vanzelfsprekend gangbaar, zeker als het gaat om economische begrippen. Ik zou er maar van uitgaan dat consumentenvertrouwen, al is het nog zo ongrijpbaar, verdraaid reële consequenties heeft.
Dit brengt ons tot slot tot een simpele constatering: de auteurs die we “Griekse en Romeinse historici” noemen, verschillen op twee cruciale punten van hedendaagse geschiedvorsers. De ouden hebben vrijwel allemaal een te eenvoudige visie op causaliteit en benutten daarnaast het verleden voor morele beoordelingen, wat wij onwetenschappelijk vinden. Voeg toe dat de antieke auteurs ook al geen archieven hadden, en je moet concluderen dat de verschillen tussen toen en nu wel érg groot zijn.
De antieke auteurs die over het verleden schreven, zijn eigenlijk té anders om zomaar “historicus” te mogen worden genoemd. Je noemt een astroloog ten slotte ook geen astronoom en je noemt een alchemist geen chemicus. Hoe we het antieke genre dan noemen, is een andere vraag. En ondanks het feit dat ze mijn collega’s niet zijn, zal ik er morgen enkele aan u voorstellen.
“die hun konden brengen tot”
Een hun is een barbaar en een hen is een kip.
“veroorzaakt”
Tja, als natuurkundeleraar die gewend is aan probabilisme vraag ik me meteen af of daar niet het problem zit. Pas het door jou geschetste dilemma eens toe op gasdruk. Oefent een individueel molecuul een druk uit? In zekere zin wel, maar je krijgt er geen deuk in een pakje boter van. Het is het samenspel van talloze gasmoleculen (beschreven door de probabilistische Brownse Beweging) die resulteert in die deuk.
Waarom delen individuen bepaalde opvattingen en ideeën? Dan kom je alras uit bij de netwerken waar ze deel van uitmaken en die zorgen voor de overdracht van die opvattingen en ideeën. Kortom, ik heb sterk de indruk dat hier sprake is van een schijntegenstelling. Willen we begrijpen wat het christendom bijgedragen heeft aan het westers gelijkheidsideaal dan zullen we toch echt beide in ogenschouw moeten nemen, alsook de relatie tussen de twee. Mijn vingertoppengevoel zegt dan dat Buma de zaak veel te veel simplificeert, maar het niet volledig fout heeft.
Interessant verhaal, Jona. Aan het moraliserende trekje van het historisch individualisme zou je misschien ook, als je deling van eigen opvattingen van deze historici met het netwerk in acht neemt, door het netwerk dit moralisme zich tot een heel volk kunnen uitstrekken, niet altijd vanwege goed/ kwaad, maar ook vanwege wel/ niet ons lijkend. Overigens moet ik er aan toe voegen dat mensen zoals Lou De Jong die aanvankelijk als goede, objectieve geschiedschrijvers beschouwd werden, momenteel toch als te moraliserend ervaren worden en men van mening is dat hij toch een beetje meer was dan moralistisch, hij ging nl. een beetje op de stoel van de rechter zitten. Terwijl we inmiddels in de 20e eeuw zaten!
Over het methodisch collectivisme horen we morgen dus meer. Dat wachten we dus af.
Systematische archivering bestond niet, maar het is toch ook weer niet zo dat ‘antieke literatoren die hun publiek wel iets over historische zaken wilden meegeven’ (is dat een goed alternatief? Moeilijk hè om historicus of geschiedschrijver te vervangen) geen schriftelijke informatie tot hun beschikking hadden. Rome had toch in de eerste eeuwen van de jaartelling zeker een dozijn openbare bibliotheken?
Ja, dat klopt: helemaal machteloos stond men niet. Leuk is bovendien dat ze allerlei monumenten konden zien en inscripties konden lezen. Ze kregen bepaalde informatie echt als vanzelfsprekend. Maar toch: echte archiefratten waren de antieke historici niet. Ik denk niet dat een Tacitus bij het schrijven van de Annalen de handelingen van de Senaat kon lezen, die honderd kaar daarvoor op papyrus waren gezet – papyrus dat na een eeuw echt sleets zal zijn gegaan.
Jona, neem me niet kwalijk, dit is een reactie op het eerste deel. Er is iets fout gegaan en ik kreeg deze reactie niet geplaatst op deel 1. Telkens kreeg ik de boodschap dat ik dezelfde reactie al gegeven had. Daar ben ik eindeloos mee doorgegaan. Ik werk met WordPress, maar na een kwartier proberen doe ik het dan maar zo. Sorry.
___________________________________________________________________________
Over die bewering van Buma kunnen we kort zijn: grotendeels onwaar.
In de eerste plaats geef ik u gelijk in uw mening dat ‘de’ christen (zij het katholiek, protestants, of andere richting) niet bestaat. Net zo min als ‘de’ felle bestrijder ervan. De vraag is zelfs of sommige bestrijders van het christendom, die zich atheïst noemen, niet eerder allemaal agnosten zijn, maar weer in wisselende mate, net zoals de gelovigen. De R. K. kerk, maar ook de protestanten (in ieder geval die in de Bible Belt) hebben niet succesvol het gelijkheidsideaal uitgedragen. Als het in al die eeuwen een ideaal zou geweest zijn om naar gelijkheid te streven, zou er in de christelijke kerk in de 21e eeuw al gelijkheid zijn. De SGP bewijst met haar houding tegenover vrouwen dat het niet zo is. Bovendien vind ik het achterlijk om in de 21e eeuw je politiek te baseren op de Bijbel. Dat zou namelijk impliceren dat er een waar en onveranderlijk christendom bestaat en dat iedereen die een andere mening is toegedaan dan in de Bijbel staat geen ware christen is. Daarom akkoord met het afwijzen van het ontologisch holisme.
Wat het ontologische individualisme betreft: daar ben ik iets minder bereid om het volledig af te wijzen, omdat het minder essentialistisch is, het laat namelijk meer ruimte voor maatschappelijke invloeden die hic et nunc ervaarbaar zijn, waardoor degene die die invloeden – na erover na te hebben gedacht – internaliseert. Dat is in zekere zin concreter dan je louter en alleen te baseren op een boek van ruim 2000 jaar geleden.
Ik kan mij wel vinden in je voorstel tot definitie van levensbeschouwing en religie. Alleen worden ze ook nog gemoduleerd door cultuurverschillen die leiden tot een andere beleving ervan. Ik zie aartsbisschop bisschop Eijk nog niet zo gauw een dansje doen als bisschop Tutu.
Anderzijds denk ik dat we moeten oppassen voor een hermeneutische cirkel: zoals je natuurlijk weet
bestaat binnen de hermeneutiek de opvatting dat de interpretatie van een cultuurverschijnsel bijdraagt tot de interpretatie van de cultuur waartoe dat verschijnsel behoort en omgekeerd. Toegepast op teksten betekent dit dat de interpretatie van een deel van de tekst bijdraagt tot de verklaring van de gehele tekst en de interpretatie van de gehele tekst inzicht geeft in de betekenis van de delen ervan. Deze wisselwerking tussen deel en geheel in de interpretatie wordt in de hermeneutiek de ‘hermeneutische cirkel’ genoemd. Deze hermeneutische cirkel werd sinds de 19e eeuw ( Dilthey, Spitzer) inherent geacht aan de Verstehensoperatie en niet gezien als een vicieuze cirkel, maar als typerend voor, en de enige manier waarop kennis omtrent cultuurverschijnselen te verwerven valt. In de laatste decennia is erop gewezen dat de hermeneutische cirkel tot subjectiviteit leidt en dus als onwetenschappelijk gezien moet worden. (bron: Baldick)
Dat zien we de laatste tijd veel gebeuren. Er wordt voortdurend gezegd dat in de Koran, maar ook in de Bijbel veel geweld voorkomt. Dat is ook zo, maar dat mag natuurlijk niet leiden tot een interpretatie van het hele boek, laat staan tot de interpretatie van de cultuur van de aanhangers van een bepaald geloof. De beïnvloeding van de godsdienstige beleving is enigszins cultuurgebonden maar hoeveel is moeilijk te zeggen. Dat geldt m.i. ook voor het omgekeerde, nl. de beïnvloeding van de cultuur door de godsdienst. Maar ook hier weer denk ik dat dit niet tot essentialisme leidt.
Erger vind ik het als op die basis uitspraken gedaan worden over een religie in het algemeen. Zoals Wilders steevast de Islam geen geloof noemt, maar een politieke beweging met expansionistische neigingen. Het enige wat aan de hand is, is dat Wilders moslims haat!
…Je kunt ook geen essentie aanwijzen in, pakweg, het liberalisme, het socialisme of de christendemocratie. Of in de Nederlandse identiteit…
Daar ben ik het mee eens, ook met de rest van wat in je PS staat. Ik herinner me een artikel in Le Nouvel Observateur waarin onze PvdA-premier Kok destijds met zijn paars kabinet liberaler scoorde dan de leider van de Duitse SDP.
Correctie: laatste zin: scoorde dan de leider van de Duitse SPD.
Dat Christus aangaf dat voor god ‘alle mensen gelijk zijn’ is natuurlijk gewoon een feitje. Wat opvalt bij Buma is dat hij deze gedachte daarom ‘christelijk’ noemt.
Hij ‘vergeet’, of weet kennelijk niet, dat diverse moedergodsdiensten zoals verschillende cultussen van Isis en Cybele en niet te vergeten Artemis van Ephesus een zelfde soort van gelijkheidsgeloof hadden dat ruim een eeuw voorafgaat aan de geboorte van die Christus. Dat ging dan gepaard met de toen gevleugelde uitspraak ‘zij heeft een tiet voor iedereen’.
Google eens op een ‘afbeelding Artemis Ephesus’, of kijk op livius.org.