Tiberius had de Pannonische en Dalmatische oorlog nog maar net afgerond toen, nog geen vijf dagen nadat hij die enorme onderneming tot een goed einde had gebracht, de ongelukstijding uit Germanië kwam: Varus dood, drie legioenen, evenveel eskadrons en zes cohorten afgeslacht. Het was alsof de enige gunst die het Noodlot ons bewees, eruit bestond dat deze slag ons niet werd toegebracht terwijl onze leider elders bezig was. Zowel de oorzaak van de ramp als de persoonlijkheid van de gouverneur vragen om een toelichting.

Quintilius Varus stamde uit een eerder beroemde dan adellijke familie. Hij was een zachtmoedig man, rustig in zijn optreden, wat traag van lichaam en geest, meer gewend aan de rust van het kamp dan aan actieve krijgsdienst. Dat hij niet afkerig was van geld, bleek in Syrië, waar hij gouverneur was geweest: arm betrad hij een rijke provincie, rijk verliet hij een verarmd gewest. Eenmaal aan het hoofd van het leger in Germanië geplaatst, verbeeldde hij zich dat de mensen daar – die behalve een stem en ledematen niets menselijks hadden en die zelfs niet te bedwingen waren met geweld – tot beschaving konden worden gebracht door rechtspleging. Met deze intentie trok hij naar het hart van Germanië, waar hij, alsof hij te maken had met mannen die eraan gewend waren van vrede te genieten, de zomer in zijn rechterstoel doorbracht met rechtspraak en het afhandelen van formaliteiten.

Wie hen niet kent, kan zich nauwelijks voorstellen hoe slim in al hun barbaarsheid de Germanen zijn. Ze verzonnen een hele reeks processen, die ze de ene keer lieten escaleren in scheldpartijen, terwijl ze de andere keer de Romeinen dankbaar zeiden te zijn, omdat hun rechtspraak aan scheldpartijen een einde maakte en deze nieuwe en onbekende orde hun woeste volksaard temperde. Wat voordien gewapenderhand was uitgevochten, zou voortaan worden beslist door rechtspraak. Zo bereikten ze dat Quintilius zijn voorzichtigheid liet varen, en dat hij zich eerder recht zag spreken als voorzitter van het hooggerechtshof, dan dat hij zich beschouwde als commandant van een leger aan het Germaanse front.

Nu was er een jonge, sterke edelman, sneller van begrip dan bij de barbaren gebruikelijk is: Arminius, de zoon van de Germaanse heerser Sigimer. Zijn enorme geestkracht straalde van zijn gezicht en uit zijn ogen. Bij de voorafgaande veldtochten was hij onze onvermoeibare bondgenoot geweest, en hij bereikte daarom na het Romeinse burgerrecht ook de rang van ridder. Bijgevolg kon hij, toen de gelegenheid zich voordeed, de meegaandheid van de Romeinse aanvoerder misbruiken voor het plegen van een misdaad. Slim als hij was, zag hij in dat niemand zo eenvoudig te overweldigen is als degene die niets vermoedt, en dat een gevoel van veiligheid maar al te vaak rampen veroorzaakt. Dus maakte hij anderen – eerst slechts enkelingen, later meer – deelgenoot van zijn plannen: hij zei hun dat de Romeinen konden worden overrompeld en wist hun te overtuigen. Hij voegde de daad bij het woord en bepaalde het tijdstip voor de hinderlaag.

Zijn stamgenoot Segestes, een loyale man met een solide reputatie, bracht dit nieuws over met de suggestie enkele personen te arresteren. Het Noodlot beheerste echter Varus’ gedachten en had zijn geest verduisterd. Zo gaat het immers: als een god iemands geluk wil verstoren, tast hij meestal diens oordeelsvermogen aan en bereikt daarmee – en dat is het erge! – dat de gebeurtenis iemands verdiende loon lijkt te zijn, waardoor toeval verandert in schuld. Daarom weigerde Varus Segestes te geloven en verklaarde hij dat hij de vriendschapsbetuigingen van de Germanen beschouwde als een erkenning van zijn verdiensten. Na de eerste waarschuwing was er echter geen tijd meer voor een tweede.

Het verloop van deze afschuwelijke catastrofe wil ik ooit nog in een boek met een gepaste omvang uiteenzetten, zoals anderen dat hebben gedaan. Hier zal ik slechts onder tranen het belangrijkste vertellen. Het leger dat van alle Romeinse troepen als het sterkste, gedisciplineerdste, dapperste en ervarenste gold, is omsingeld door de zorgeloosheid van de generaal, de onbetrouwbaarheid van de vijand en de onrechtvaardigheid van het Lot, zonder dat het een kans kreeg onbelemmerd te vechten – hoe graag het dat ook had gewild – of een uitval te doen. Enkelen hebben zelfs zwaar moeten boeten voor het feit dat ze de wapens opnamen en streden zoals Romeinen betaamt. Omringd door wouden, moerassen en hinderlagen werden ze tot de laatste man afgeslacht door dezelfde vijanden die zij zelf altijd als vee hadden afgeslacht, op zo’n manier dat hun leven of dood afhankelijk waren van Germaanse woede of genade.

Hun aanvoerder toonde meer moed bij het sterven dan bij het vechten. Naar het voorbeeld van zijn vader en grootvader doorstak hij zichzelf. Van de twee kazernecommandanten gaf de een, Lucius Eggius, een voortreffelijk voorbeeld en de ander, Ceionius, een schandelijk: toen het grootste deel van de troepen was omgekomen, nam hij het initiatief tot overgave. (Blijkbaar wilde hij liever sterven als gevangene dan als soldaat.) Ook Numonius Vala, de onder normale omstandigheden kalme en betrouwbare ondercommandant van Varus, stelde een afgrijselijk voorbeeld: hij vluchtte met zijn eskadrons naar de Rijn en ontnam aan de infanterie zo de dekking door de cavalerie. Zijn vergrijp werd echter door het Noodlot gewroken: hij overleefde degenen van wie hij deserteerde niet en vond de dood als deserteur.

Het halfverbrande lijk van Varus werd door de hysterische vijanden verscheurd. Zijn hoofd werd afgehouwen en naar Marbod gebracht, die het naar Augustus zond. Ondanks het gebeurde heeft deze het de eer waardig geacht van een familiebegrafenis.

Op deze plaats moet Lucius Asprenas, die diende als onderbevelhebber van zijn oom Varus, met ere worden genoemd. Met de dappere en energieke steun van de twee door hem gecommandeerde legioenen wist hij de [aan de Rijn achtergebleven] niet-actieve legereenheden van deze catastrofe te redden. Door snel op te rukken naar de winterkampen in Neder-Germanië heeft hij het vertrouwen van de wankelmoedige volken aan deze zijde van de Rijn versterkt. (Overigens zijn er die geloven dat hij weliswaar de levenden in veiligheid bracht, maar dat hij de bezittingen van de doden confisqueerde en naar hartenlust erfenissen aanvaardde van degenen die met Varus waren omgekomen.)

Prijzenswaardig was ook de moed van kazernecommandant Lucius Caedicius en degenen die in Aliso door een enorm aantal Germanen werden belegerd. Ze overwonnen alle moeilijkheden, die door het gebrek aan middelen bijna onverdraaglijk en door de kracht van de vijanden nagenoeg onoverkomelijk waren. Met een goed doordacht plan en na kort beraad loerden ze op een kans en verschaften zich gewapenderhand een terugkeer naar hun kameraden.

Uit deze voorbeelden blijkt dat Varus, stellig een serieus man met goede bedoelingen, zijn leven en zijn magnifieke leger eerder verloor door onvoldoende militair inzicht dan door gebrek aan moed bij zijn soldaten. Toen de Germanen de gevangenen mishandelden, verrichtte Caelius Caldus, een jongeman die zijn aloude familie eer aandeed, een heldendaad: hij greep een stuk van de ketting waarmee hij gebonden was en sloeg dat zo hard op zijn hoofd, dat zijn hersens en bloed eruit spatten en hij ogenblikkelijk stierf.

Velleius Paterculus, Romeinse geschiedenis 2.117-120; mijn eigen vertaling

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.