De een gaat op pad om lezingen te verzorgen. Een ander hijst zich in een historisch kostuum om antieke ambachten te demonstreren. De derde doet zijn best om de media adequaat te informeren. De chef-wetenschap van het NRC Handelsblad interviewt een Britse oudhistoricus die naar Nederland is gekomen. Wat beweegt tientallen vrijwilligers om onbezoldigd uitleg te geven over de Romeinse cultuur?
Plezier, ongetwijfeld. De Romeinenweek is elk jaar weer gezellig.
Maar er is méér. Wat eveneens speelt is het besef dat de Romeinen belangrijk zijn geweest. Dat leerde u niet in de geschiedenisles, want het eerste kwart van de Nederlandse geschiedenis is gereduceerd tot één canonvenster. Het is dus verklaarbaar dat Halbe Zijlstra als staatssecretaris van Cultuur het belang niet inzag van ‘musea vol opgegraven potten en pannen’.
Maar ook al is de lacune in de kennis van de oude wereld verklaarbaar, ze verdient het te worden gedicht. Er zijn twee redenen om Rome en de andere antieke beschavingen serieus te nemen.
De eerste daarvan is indirect: de Oudheid heeft de afgelopen eeuwen tallozen geïnspireerd. Ik doel nu niet op het gebruik van zuilen door classicistische architecten of de aanwezigheid van klassieke motieven in de literatuur. Zulke vormen zijn slechts de façade van de westerse cultuur. Het gaat om de inhoud.
De westerse cultuur is beslissend beïnvloed door bijvoorbeeld Renaissance-classicus Poliziano, die een manier ontwikkelde om met antieke teksten om te gaan en zo het voorwerk deed voor de Reformatie. Even belangrijk is de Leidse geleerde Scaliger, die de chronologie van de oude wereld bestudeerde, concludeerde dat de Bijbel niet letterlijk mocht worden genomen en een aanzet gaf tot de Verlichting.
Nadat was vastgesteld hoe de aloude Semitische en Indo-Europese taalfamilies in elkaar staken, werden nationaliteiten anders gedefinieerd, wat een belangrijke factor was bij de desintegratie van de Russische, Ottomaanse en Habsburgse rijken. De negentiende-eeuwse archeologie gaf een empirische basis aan de vooruitgangsgedachte. Om dat goed-liberale idee te documenteren hebben we – lees je mee Halbe? – musea vol opgegraven potten en pannen.
De Duitse oudheidkundige Lachmann bouwde voort op Poliziano en inspireerde Darwins evolutietheorie. De ideeën van James Frazer over de oudste vormen van religie beïnvloedden de besluitvorming aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Heinrich Himmler liet zich leiden door een overspannen uitleg van Tacitus’ Germania.
De Reformatie, de Verlichting, nationalisme, vooruitgangsdenken, evolutieleer: de bestudering van de oude wereld heeft de westerse wereld helpen vormen. Maar is de Oudheid zélf belangrijk? Eerlijk is eerlijk: het is moeilijk de invloed te traceren die samenlevingen van twee millennia geleden uitoefenen op de huidige. Bovendien is het bewijsmateriaal (antieke teksten, vondsten, parallellen met voorindustriële samenlevingen) óf schaars óf moeilijk te interpreteren.
Toch valt – tweede reden om de Oudheid serieus te nemen – te overwegen dat onder alle verleden culturen de Romeinse een bijzondere plaats inneemt. De Romeinen erkenden moeiteloos dat andere volken briljante ideeën hadden. Ze mochten de Grieken dan hebben onderworpen, de verslagenen onderwierpen hun overwinnaars en leerden de Romeinen kunst en wetenschappen – en de leerlingen bleven hun leraren erkentelijk. De middeleeuwers namen die attitude over en zeiden dat ze weliswaar verder zagen dan de oude Romeinen, Grieken en Joden, maar dat dit slechts kwam doordat ze stonden op de schouders van die reuzen. Via de Renaissance heeft die Romeinse openheid voor andere ideeën de westerse cultuur beïnvloed en de vraag mag worden gesteld of eurocentrisme wel Europees is.
De vorige alinea is gebaseerd op de Franse filosoof Rémi Brague, die deze ideeën publiceerde in Europa. De Romeinse weg, dat hij presenteerde als essay. Adequate sociaalwetenschappelijke onderbouwing zou de ideeën minder vrijblijvend hebben gemaakt, maar ze zijn de moeite van het overwegen waard.
Ondanks hun belang worden de antieke culturen – Grieks, Joods, Romeins, Egyptisch, Babylonisch of Germaans – in de media vaak weggezet als rariteitenkabinet. De Vloek van de Farao. Seks. Archimedes’ brandspiegels. Perverse executies. Caligula en Nero. Gladiatoren. Maar zoals de vrijwilligers deze week tonen aan enkele duizenden bezoekers: je kunt de Oudheid ook serieus presenteren. Ze is namelijk interessant en relevant.
Hallo Jona,
Toen ik onlangs Halbe Zijlstra zijn ‘potten en pannen’ opmerking hoorde maken, rolde ik bijna van de bank en dat was niet van het lachen.
Ik moet terugdenken aan mijn eigen lagere schooltijd toen Halbe nog een verlangen was. Wij hadden een onderwijzer die mij de liefde voor de geschiedenis heeft bijgebracht. De man was in zijn vrije tijd toneelspeler en regisseur van de plaatselijke toneelclub. Tijdens het vertellen bij de beroemde schoolplaten van J.H. Isings mocht hij regelmatig in het rond springen ter ondersteuning van zijn prachtige verhalen. Toen vond ik die Romeinen maar niks. Wat moesten die rare snuiters hier? Wat hadden ze hier te zoeken? Nee, de Bataven en Caninefaten, daar had je wat aan! (Al noemde hij die laatste abusievelijk ‘konijnenvangers’). Het was voor een fantasierijk jongenshoofdje een heerlijke tijd. En dat in klassen die regelmatig meer dan 40 stoelen telden! Ook memorabel is de serie ‘Graven naar het verleden’ van Teleac in 1972 waarbij ik elke uitzending aan de buis gekluisterd zat. De begeleidende muziek van ‘Virgin Sacrifyce’ van de Chris Hinze Combination ligt nog altijd onder handbereik. Kijk, dat is nou Cultuur Halbe! Had je maar bij mij op school gezeten of samen naar Teleac gekeken, dan had je nu niet van rare uitspraken gedaan…
Nou Jona,
De oudheid heeft in ieder geval diepe voren getrokken in de verschillende bouwordes en -stijlen sinds de Renaissance en de ontdekking van de Domus Aurea. Of daarmee een deel het bijbehorende gedachtegoed, de techniek, de ethiek en de belevingswereld is ingezaaid, opgebloeid of slechts een Platoonse schaduw werd ? Elk mens is ook een kind van zijn eigen tijd.
JL overdrijft een beetje. Aan de ene kant hebben we Halbe met zijn potten en pannen, aan de andere kant kwijlebabbels die menen dat we zonder die ouwe Grieken en Romeinen (en alleen hun – de rest telt niet mee) nu nog in zelf geschoten dierehuiden hadden gelopen en niet verder dan twintig hadden kunnen tellen, middels nauwelijks verstaanbare keelgeluiden.
Guttegut, weer zo’n what-if adept! Gaaap…
Sorry mnbO,
Iets te snel gereageerd. Soms zou ik m’n vingertoppen willen afbijten. Zal de volgende keer zorgvuldiger lezen…
Mijn wenkbrauwen zijn weer naar beneden gezakt.
De ideeën van James Frazer over de oudste vormen van religie beïnvloeden de besluitvorming aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog – kun je daar wat meer over zeggen?
Ja. Je zou Modris Eksteins, “Rites of Spring” moeten lezen. Het idee dat een mensenoffer nodig was om de vitaliteit van de wereld te herstellen, leefde vrij breed.
Ik heb dertig jaar geleden eens een artikel gelezen waarin erop werd gewezen dat van ruim vijftig van van de tachtig mensen die in juli 1914 een rol speelden bij de besluitvorming die leidde tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, bekend was dat ze Frazer minimaal in samenvatting kenden.
Wacht nou eens even beste volgers,
Was de vraag niet: ‘Waarom een Romeinenweek? Op dit blog kunnen we het hele jaar door op meer of minder erudiete wijze van gedachte wisselen. Maar waarom zouden we de moeite nemen om week lang aandacht te besteden aan de Romeinen in Nederland? En in het verlengde daarvan: voor wie? Uit bovenstaande wisseling blijkt volgens mij dat jullie het naadje van de kous wel kunnen vinden. Maar hoe kan dit voor een breed publiek toegankelijk worden gemaakt? Volgens mij is dat toch de essentie van de Romeinenweek.
Eiksteins heb ik gelezen, ik vermoedde al dat dit de bron was. Frazer (The Golden Bough) staat hierin niet direct centraal, hij hangt heel veel van zijn betoog op aan de eerste opvoering van Le Sacre Du Printemps van Stravinsky & Diagilev in 1913 in Parijs die tot een grote theaterrel leidde. Ik vond het destijds een fascinerend idee, een continent dat zich moedwillig naar de slachtbank zou laten leidden. Maar Eksteins heeft door de jaren veel kritiek gekregen, met zijn modernistische frame. Dat het uitbreken van de oorlog in 1914 met een algehele euforie zou zijn begroet wordt tegenwoordig ook flink gerelativeerd. Oudere opvattingen over plicht en eer waren belangrijker dan een collectieve ondergangsstemming.
Er valt uiteraard heel veel meer over te zeggen, maar laat het hier maar bij.
Ongetwijfeld boeiende discussies hierboven, maar ik wil even terug naar de twee redenen waarom wij de Romeinen zouden besturen die JL noemt.
De eerste is dat de klassieke oudheid ons beslissend zou hebben beïnvloed, en dat dus..(?). In alle voorbeelden ontbreekt de notie dat de stand van de economie van vrij grote invloed is op wat er gebeurt. De reformatie b.v. is aanzienlijk beter aannemelijk te maken met economische modellen dan met Poliziano. Zonder een reeks misoogsten geen Franse revolutie. En voor zover er wel invloed is geweest, zou het traceren en beschrijven van die invloed ons werkelijk helpen onze eigen tijd beter te verstaan?
Ook het tweede argument vindt ik niet erg sterk. De openheid van Rome voor andermans ideeën (en, voeg ik eraan toe, voor andermans geld) zou tot eenzelfde openheid in Europa hebben geleid.
In zo’n kort bestek volsta ik met erop te wijzen dat een eeuw geleid iedereen in Europa vond dat Europa en het blanke ras superieur waren (elders woonden “the lesser races”, om meteen even het misverstand aan te pakken dat rassenwaan typisch Duits was) en men had helemaal geen behoefte open te staan voor die minderwaardige types. Aziaten, die toch een aardige eigen klassieke traditie hebben, hebben veel meer van Europeanen overgenomen dan omgekeerd.
Gelukkig is er een derde argument. Het is belangrijk dat je, om enig inzicht in jezelf en je eigen samenleving te krijgen, je verdiept in hele andere omstandigheden en heel andere samenlevingen. Er is geen intrinsieke reden om dat nu juist met de Romeinen te doen, maar er zijn wel logistieke redenen. Er is heel veel over geschreven en gedacht, er zijn, juist in Nederland enorm veel classici die de helpende hand kunnen bieden en er is relatief veel bronmateriaal.
Ik zou verder kunnen gaan, maar ik laat het even hierbij.
jacob krekel
Jona,
Kunnen we deze discussie even terugbrengen naar het uitgangspunt? (Zie mijn bovenstaande reactie)
Dit was een van je beste stukken dit jaar.