Ik was wat foto’s aan het opruimen toen ik het bovenstaande plaatje vond. Dit kleitabletje is gevonden in Ugarit, een havenstad in het noordwesten van het huidige Syrië. Het dateert uit de dertiende eeuw v.Chr. en bevat een zogeheten abecedarium. Dat is een tekst met de letters van het alfabet. In het ontbrekende hoekje linksbovenaan stond een alef en een halve bet, daarop volgden op de bovenste regel van links naar rechts nog de sporen van een bet, een gimel, een dalet, een hee en een waw.
Dit is niet ’s werelds oudste alfabet. In Ugarit is een ouder kleitabletje gevonden met de letters erop. Ik heb het gezien in het museum van Damascus maar had die dag nog niet in de gaten dat het fotografieverbod ter plekke diende om suppoosten te helpen aan baksjisj, dus ik heb geen foto gemaakt. Even goed is ook dat tabletje, beroemd als het is, niet de oudste alfabetische tekst. Zulke tekens zijn ook gevonden in de Sinaïwoestijn en mogelijk – en dan nog ouder – in de Wadi el-Hol in zuidelijk Egypte. Er is wel geopperd dat de tekens daar zijn bedacht door West-Semitische slaven die inspiratie ontleenden aan de hiërogliefen die de Egyptenaren gebruikten om koningsnamen te schrijven.
Het is een aantrekkelijke theorie en in gedachten hoor ik de Egyptische schrijvers, die er lang over hadden gedaan om het schrift onder de knie te krijgen en trots op hun kunst waren, al monkelen: “Die gekke slaven ook. Denken dat ze kunnen schrijven! Moet je kijken, ze weten nog niet eens hoe je een determinatief gebruikt.”
Het is echter niet helemaal zeker of de tekens in de Wadi el-Hol werkelijk letters zijn. Hoe dat ook zij: het alfabetische schrift, dat geen honderden of tientallen maar slechts twee of drie dozijn tekens heeft, zou de toekomst hebben. Als het niet in de Wadi el-Hol is ontstaan, dan toch in de Sinaï. Daarvandaan ging het naar Kanaän, waar het al in de Late Bronstijd is geattesteerd in Ugarit. In de Vroege IJzertijd werd het gebruikt door de Feniciërs (die het alfabet dus niet hebben uitgevonden) en via hen ging het de wereld over. Het staat inmiddels vast dat de Filistijnen weleens iets opschreven met behulp van een alfabet.
Het lijkt er bovendien zeer sterk op dat ook de Grieken er al vroeg bij waren, veel eerder dan de eerste alfabetische tekst die is overgeleverd. Het argument is dat alle vroege Griekse alfabetten zijn voorzien van klinkers, wat een zo specifieke verbetering is van de Kanaänitische alfabetten dat ze moet zijn gedaan door één enkele uitvinder. Tussen die uitvinding en de achtste eeuw (het moment waarop we Griekse inscripties vinden) moet enige tijd zijn verstreken om regionale varianten te laten ontstaan. In die tijd schreef men misschien op vergankelijke materialen, zoals leer, palmbladeren of hout.
[Dit was de 210e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
Ik heb een vaag die niet specifiek over het alfabet gaat, maar in het verlengde daarvan. Is er een verklaring voor het feit dat sommig talen van rechts naar links worden geschreven, zoals het hebreeuws, en andere talen, zoals Latijn, van links naar rechts? De meerderheid van de mensen is rechtshandig, en dan is schrijven van rechts naar links onhandig, omdat je dan met je schrijfhand door de vorige letters in de klei if met inkt, heen gaat.
Tja, waarom schrijven ze Hebreeuws en Arabisch van rechts naar links, en Grieks en Latijn (en Ugaritisch, zie hierboven) van links naar rechts?
Ik weet het niet. Er zijn ook teksten die nu eens van links naar rechts en dan weer van rechts naar links gaan. Het Egyptische hiëroglyfenschrift had geen voorkeur.
Een gok? Zolang je kleitabletten schrijft, van rechts naar links, als er inkt in het spel komt de andere kant op. Maar het Ugaritische tablet hierboven bewijst dat het niet altijd zo is geweest.
Dank! Dat er ook dan eens zus en dan eens zo werd geschreven, wist ik niet! Ik heb het ook al eens gevraagd aan diverse leraren oude talen, maar die wisten het ook niet. In Tilburg had je een Museum van het schrift, en ik was altijd van plan daar “eens” heen te gaan. Tot het opgeheven werd, natuurlijk.
Dat heet in jargon “boustrofedon”: ‘zoals de os ploegt’
Voor de goede orde: boustrofèdon is niet nu eens dan weer, maar echt om en om, na een regel van links naar rechts de eerstvolgende van rechts naar links, de dan volgende weer van links naar rechts enz.
Zal ook wel bedoeld zijn.
Het is overigens niet zo dat je, als je van rechts naar links schrijft, over de geschreven tekst veegt. Het ondersteunende gedeelte van je schrijfhand gaat onder de geschreven regel door. De keuze om óf rechts óf links te beginnen (of boustrephodon – afwisselend links en rechts beginnend) is dus vrij en kent geen belemmeringen.
Nog even terugkomend hierop. Het maakt dus niet uit of je van links naar rechts of van rechts naar links schrijft. Als het zo was dat één van de twee methodes voordelen had boven de andere, dan zou de methode met beperkingen wel uitgestorven zijn. Dat is niet gebeurd: er zijn schriften die van links naar rechts lopen en schriften die van rechts naar links lopen.
Anders is het met boustepheron-schriften. Die zijn wel uitgestorven. Die moeten dus beperkingen kennen, waardoor ze in onbruik geraakt zijn. De oorzaak is, dat zulke schriften voor elk woord twee schrijfwijzen moet hebben: één van rechts naar links en één van links naar rechts. Dan moet je zowel bij het schrijven als bij het lezen steeds van register wisselen, en dat is mentaal een lastige opgave: moest er nou kool door de soep of was het look?
We hebben daarom alleen nog schriften die van rechts naar links, of van links naar rechts schrijven.
En we schrijven ook van boven naar beneden: de eerste regel staat bovenaan de pagina en de tweede daaronder en zo verder tot onderaan. Er bestaat geen schrift dat het andersom, van onder naar boven, doet. Want juist dan veeg je met je schrijfhand door de zojuist geschreven regel en krijg je vegen en vlekken.
Dit zijn de leuke stukjes waar je dit blog om leest. Het geeft ook een begin van een antwoord op de vraag in Interessant en enthousiasmerend. Het heeft zelfs nog iets meer: er zit een mysterie in. Dat is volgens Dostojefski’s groot inquisiteur essentieel om het volk te blijven boeien.
Ik heb overigens eens een boek over het schrift van nog een paar duizend jaar ouder gelezen. De schrijver veronderstelde daarin dat het schrift ontstaan is als een middel om de score van een spelletje bij te houden, zodat de onvermijdelijke ruzies om de stand beslecht konden worden.
jacob krekel
“In het ontbrekende hoekje linksbovenaan stond een alef en een halve bet”
Ik zie linksonderaan een ontbrekend stukje, niet bovenaan.