Vandaag een stukje op verzoek. Een tijdje geleden benaderde iemand me of ik eens een zeer korte samenvatting wilde schrijven van de Oud-Perzische geschiedenis. Dat leek me een leuk idee en ik zal er binnenkort mee beginnen. Er lag ook een andere vraag: hoe betrouwbaar is de Griekse auteur Herodotos eigenlijk? Die tweede vraag is een mooie manier om het antwoord op de eerste vraag in te leiden.

Eerst maar even twee punten die ik in deze kleine blog vaker benadruk. Het eerste is: hét centrale thema in de oudheidkunde is dat we te weinig data hebben. Je kunt daardoor iets dat je in een tekst leest, zelden zonder meer verifiëren of falsifiëren. Je kunt dus niet zo 1-2-3 iets zinvols zeggen over Herodotos’ betrouwbaarheid.

Het tweede: mede doordat er destijds minder informatie beschikbaar was dan tegenwoordig, trokken antieke auteurs de grens tussen feit en fictie anders dan wij. Als wij iets lezen over pakweg operatie Overlord, willen we Eisenhowers dagorder lezen en hebben we liever niet dat de auteur van een boek over “the longest day” een toespraak verzint. Griekse en Romeinse auteurs doen dat echter wél omdat ze zo kunnen uitleggen wat er op het spel staat. Ze benutten dus fictie om de feiten beter uit te leggen. De feiten (in ons voorbeeld de werkelijk gehouden toespraken) waren immers toch niet beschikbaar.

Tevens hechtten antieke auteurs geloof aan bovennatuurlijke interventies en dat was te verwachten. Als het bewustzijn dat er natuurwetten zijn nog twee millennia in de toekomst ligt, spreekt het vanzelf dat mensen geen onderscheid maken tussen natuurlijk en bovennatuurlijk. Bij Herodotos lopen – althans gemeten aan onze criteria – feit en fictie dan ook dwars door elkaar.

Toch kunnen we wel wat uitspraken doen over de betrouwbaarheid van Herodotos. Het hoofddeel van de Historiën is het onvoltooid gebleven verslag van de oorlog tussen de Grieken en de Perzen. Je kunt regelmatig bronnen herkennen achter Herodotos’ verhaal. Hij had de beschikking over een dagboek van de campagne van het jaar 480 v.Chr. en het resultaat is een intern consistent verhaal dat in elk geval plausibel klinkt. Verder beschikte hij over een lijst van Perzische legeronderdelen (opnieuw: consistent en plausibel) en een “wie is wie?” aan het Perzische hof. Van dit laatste document kunnen we in elk geval vaststellen dat de Herodotos genoemde namen in het Perzisch kunnen bestaan.

Herodotos combineerde deze informatie met mondelinge overleveringen. Hij lijkt een bron in een Spartaanse koninklijke familie te hebben gekend, mogelijk koningin Gorgo, de weduwe van de Leonidas die in Thermopylai sneuvelde. Die informatie past niet altijd bij de rest en juist dat wekt vertrouwen. Herodotos had toegang tot oudere informatie en verzon er niets bij – want dan zou hij het wel iets consistenters hebben bedacht. Deze neiging om tegenstrijdigheden te aanvaarden zien we ook terug in zijn gewoonte hoor en wederhoor toe te passen: op veel gebeurtenissen weet hij verschillende visies te geven. Herodotos was de vader van de journalistiek.

Soms vraag je je echter af of hij niet in feite één bron heeft en de tweede erbij verzint omdat hij die voor zijn compositie nodig heeft. Toegegeven, er waren duizenden Perzische krijgsgevangenen in Griekenland die hij nog kon interviewen, maar de moderne historicus doet er goed aan niet álles te geloven.

Temeer omdat Herodotos in sommige delen van zijn verhaal de waarheid niet volledig vertelt. In de Babylonische verhalen suggereert hij heel sterk dat hij de stad heeft bezocht, maar we weten voldoende om te weten dat dit niet zo geweest kan zijn: daarvoor zijn de fouten te groot en te gek. Van mijn oud-docent Bert van der Spek is de observatie dat Herodotos ook nergens zegt dat hij er is geweest: de Griekse auteur schrijft weliswaar dat iets in zijn tijd nog het geval was en is bovendien hoogst suggestief als hij zegt “mensen die nooit in Babylon zijn geweest zullen wel niet geloven dat…” maar Herodotos claimt nergens expliciet de culturele hoofdstad van het oude Nabije Oosten te hebben bezocht. Niettemin: hij zou vollediger in zijn verslag zijn geweest als hij erbij had vermeld dat hij zelf Babylon niet had bezocht.

Heel anders zijn de verhalen over Egypte. Daar hebben hedendaagse onderzoekers minder gaten in kunnen schieten. Als hij evident iets zegt dat niet klopt, is de verklaring doorgaans ook onschuldig. Dat geldt tevens voor wat hij te vertellen heeft over de Skythen en Perzië: hij misleidt niet maar heeft niet alles goed begrepen. Een leuk voorbeeld is het Perzische legeronderdeel met de bizarre naam “de onsterfelijken”. Het Perzische woord voor “metgezellen”, wat vermoedelijk de naam was van een reëel bestaand onderdeel, lijkt erg veel op het woord voor “doodloos”, en Herodotos’ tolk heeft die twee woorden vermoedelijk verward.

Kortom, ik zou zeggen: Herodotos is een auteur die overgeleverde informatie accuraat doorgeeft, maar dat wil niet zeggen dat alles precies klopt. Die overgeleverde informatie kan onjuist zijn, hij kan het verkeerd hebben begrepen, hij kan de gegevens onjuist beoordelen en hij is tot slot bereid om suggestieve claims te doen. Daar tegenover staat dat hij heeft begrepen dat hij goede bronnen moest zien te bemachtigen en daarin ook is geslaagd.

Bovendien geeft hij meestal duidelijk aan wat de status is van de informatie die hij doorgeeft. Zo geeft hij bij het verhaal van de ondergang van de Spartanen in Thermopylai eerst duidelijk aan dat hij beschikte over conflicterende informatie (Leonidas zou in de steek zijn gelaten en hij zou de anderen weg hebben gestuurd), geeft hij vervolgens duidelijk aan dat het zijn persoonlijke oordeel is dat hij dat laatste gelooft, waar hij dan vervolgens een argument voor heeft (een orakel dat Leonidas zou hebben gekend). en rondt hij ten slotte af met een reconstructie van wat er gebeurd zou kunnen zijn.  Het verhaal van Leonidas’ ondergang is immers niet gebaseerd op ooggetuigen: degenen die Herodotos als bron hadden kunnen dienen, sneuvelden immers eveneens.

Ik denk dat een lezer er dus goed aan doet bij elke zin die hij in Herodotos leest, de vraag te stellen “hoe kon Herodotos dit weten?” En dat is lastig, want hij is een meeslepende auteur, die zó boeiend kan vertellen dat je al snel vergeet kritisch te zijn. Hij is gewoon de allerleukste schrijver uit de Oudheid. Punt uit.

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.