Vorige week had ik het op deze plaats over de Perzische Oorlogen en wees ik erop hoe boterzacht de standaardinterpretatie van dat conflict is. Bij de beoordeling ervan is namelijk impliciet een speculatie aanwezig over alternatieve uitkomsten. Toen ik dat stukje aan het schrijven was, dacht ik aan degenen die me ooit voorhielden dat een professioneel historicus zich überhaupt niet met speculaties moest bezighouden. Mij lijkt dat een wat al te gemakkelijke redenering. Het probleem is: speculatie is altijd impliciet aanwezig en daarover kun je, als historicus, het beste expliciet zijn.
Alvorens daarop in te gaan eerst even een analogie die ik ontleen aan een persoonlijke ervaring van een paar jaar geleden. Ik zou met vrienden op vakantie gaan en er waren een paar landen in het voormalige Romeinse Rijk die we nog niet hadden bezocht: Algerije, Cyprus, Libanon, Marokko en Tunesië. Ik neigde naar Tunesië, mijn reisgenoten naar Libanon en dus vlogen we naar Beiroet. We waren op slag verliefd op dat land; we maakten vrienden; we zijn later die vrienden nog eens wezen opzoeken; de vrienden zijn in Nederland geweest; we zijn de vrienden opnieuw wezen opzoeken; over een paar maanden hoop ik er opnieuw te zijn. Kortom, we hebben er een ervaring bij.
Dat is obligaat. Je pikt je hele leven door ervaringen op. Maar die ervaringen krijgen reliëf als je bedenkt dat je, bij andere keuzes, ook andere ervaringen had kunnen opdoen. We hadden destijds ook het vliegtuig kunnen nemen naar Tunis. Anders gezegd: het nadenken over dingen die eveneens hadden kunnen gebeuren maar niet zijn gebeurd, helpt je doorgronden wat datgene betekent wat wél is gebeurd.
Het is bijvoorbeeld één ding te constateren dat koningin Wilhelmina in mei ’40 naar Engeland ging, maar het krijgt pas betekenis als we bedenken dat ze ook had kunnen blijven. Dat Saladin de Kruisvaarders in 1187 versloeg bij Hattin krijgt pas betekenis als we overwegen wat zou zijn gebeurd als Guy de Lusignan die dag had gewonnen. En hoe zou de wereld eruit hebben gezien als Columbus geen toestemming had gekregen naar India te varen via de westelijke route?
In feite zijn dit soort afwegingen voortdurend aanwezig in elk historisch oordeel. We typeren de Romeinse keizer Trajanus als even degelijk als fantasieloos omdat zijn beleid, wel, nogal degelijk was en nogal fantasieloos. Zoiets is minimaal ten dele gebaseerd op keuzes die hij niet maakte, zoals in Babylonië de kleitabletten laten vertalen, eigentijdse wiskundige inzichten opdoen en de nul introduceren in het Middellandse Zee-gebied.
Je zou dus kunnen zeggen dat de vraag “wat als?” bepaald geen tijdverspilling is voor de historicus. Misschien is het wel de allerbelangrijkste vraag die hij kan stellen. Je moet daarover expliciet zijn. Je kunt niet zeggen dat de Perzische Oorlogen belangrijk waren als je niet aangeeft welke speculaties je tot die conclusie brengen.
En om dit stukje een onverwachte draai te geven: het is om die reden dat ik zou willen dat oudheidkundigen iets enthousiaster zouden zijn over computersimulaties. Die stellen ons immers in staat snel veel alternatieve geschiedenissen te schetsen en dat bovendien te doen op een beredeneerde wijze. Dat zou een verbetering kunnen zijn ten opzichte van de huidige aanpak, waarin de beoordeling in feite impliciet blijft.
[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]
Computersimulaties, prima. Maar de computerspelen wil ik daar ver vandaan houden.
Vriendelijke groet,
Total War (Rome, Rome II) is best ok!
Je kunt ook zg. ‘alternate history’ romans gaan lezen. Die gaan meestal uit van een ‘what if’ breekpunt in de geschiedenis. Sint Mohammed van Mekka?
Een goed beginpunt is http://althistory.wikia.com/wiki/Main_Page
Sophia McDougall schreef de ‘Romanitas’ trilogie over het voortbestaan van het Romeinse rijk tot en met de 21ste eeuw (28ste eeuw AUC) en bedacht daarvoor een alternatieve chronologie: http://www.romanitas.com/text/history.htm
“daarover kun je, als historicus, het beste expliciet zijn”
Het lijkt mij dat dat “moet” moet zijn, wegens falsifieerbaarheid en zo.
Alleen als je wetenschapper bent maar de collega’s van Fik Meijer en Anton “klassiek” van Hooff hebben die ambitie allang opgegeven.
Hum, ik weet niet of dit voor mijn rekening neem. Meijer is slordig, begrijpt niet wat de wetenschappelijke methode inhoudt en beschadigt het vak door die slonzigheid in diverse media uit te dragen. Van Hooff is traditioneel in zijn methode maar ik zou niet willen zeggen dat hij de wetenschap beschadigt.
Ik weet ook niet of ik dit wel voor mijn rekening wil nemen, maar lachen moest ik wel. Bovendien, al was het maar om JL te plagen, merk ik op dat “begrijpt niet wat de wetenschappelijke methode inhoudt” wel erg veel overeenkomsten heeft met “heeft die ambitie allang opgegeven.”
Ik ben het, voor het eerst geloof ik, niet met je eens. Speculeren op basis van beperkte gegevens over wat er gebeurd zou kúnnen zijn, okee, mits expliciet aangegeven. (Clerinx doet dat heel goed in zijn ‘Een paleis voor de doden’) Maar Columbus ‘ontdekte’ Amerika gewoon, met alle bekende consequenties van dien. ‘Wat als’ helpt ons, mijns inziens, niet om dat beter te begrijpen. Als ik één informerend telefoontje met een onbekende niet had gepleegd, was alles anders gelopen en had ik mijn huidige vrouw nooit ontmoet. Dus? Ik belde wel en daarom zit ik nu al 18 jaar met haar opgescheept. Daarover speculeren is een aardig tijdverdrijf, maar helpt me niet verder.
In uw specifieke geval misschien niet, maar in andere gevallen wel.
Voor wat betreft Columbus: als hij het niet had gedaan had binnen korte tijd iemand anders het wel gedaan, dus speculeren maakt hier duidelijk dat de persoon in kwestie zelf tamelijk irrelevant is. Dat helpt ons wel verder om de ontdekking van de Nieuwe Wereld te begrijpen; die hing niet af van Grote Namen.
Inderdaad, als Columbus het niet had gedaan, had iemand anders Amerika wel ontdekt. Cabral kwam in Brazilië “per ongeluk” aan.
Dat weet je niet. En dat is dus volkomen speculatief. Nutteloos.
Nee en ik weet ook niet of ik morgen naar beneden of naar boven val als ik van een toren spring. Maar ik kan wel een weloverwogen gok doen. Hier ook.
De Europeanen hadden rond 1500 CE de middelen. Ze hadden de zin gebruik te maken van die middelen. Dus vroeg of laat had iemand het gedaan en gegeven de hoeveelheid ontdekkingsreizen in die tijd eerder vroeg dan laat.
Toch wel. Ja, als Columbus het niet gedaan had, was het iemand anders geweest. Maar dat maakt Columbus niet irrelevant. Want dat had voor de levensloop van miljoenen mensen veel uitgemaakt. Het land waar hij vandaan kwam, of eigenlijk in wiens opdracht hij ging, het tijdstip, het heeft allemaal directe invloed op het vervolg. Als het een jaar later was geweest en een Deen in opdracht van de Engelsen, hadden wij nu een totaal andere wereld.
En ju mag mij wel tutoyeren hoor, meneer Nieuwboer. 🙂
Of Columbus of iemand anders de Nieuwe Wereld had ontdekt had voor de levensloop van die miljoenen mensen nauwelijks iets uitgemaakt.
“hadden wij nu een totaal andere wereld.”
Ik zou niet weten waarom.
Ik heet geen Nieuwboer, dus voorlopig blijf ik u tegen u zeggen …..
Speculeren over hoe de geschiedenis anders zou zijn verlopen, als dit of dat wel of niet had plaatsgehad heeft weinig zin, omdat het geen enkel effect heeft. De geschiedenis is verlopen zoals hij verlopen is en daar valt niets aan te veranderen. Wat niet betekent dat het geen interessant gedachtenexperiment kan zijn. Hoe recenter echter de gebeurtenissen geleden zijn, hoe zinvoller het kan zijn, om ‘what if’ scenario’s te onderzoeken al was het maar om in de toekomst anders te handelen.. Als de Amerikanen in 2003 de war on terror niet op de manier hadden aangepakt zoals ze het gedaan hebben, dan zouden we nu niet met de gevolgen ervan zitten. Dus voor de toekomst zou dit een leerproces kunnen opleveren, in de zin dat ze nu niet te snel moeten zijn met Noord-Korea aan te pakken. In Irak hadden ze zelfs geen exitstrategie.
Ik ben het wel eens met het feit dat sommige dingen in sommige perioden van de geschiedenis als het ware in de lucht hangen en dat het dus niet altijd van Grote Namen afhangt of ze wel of niet gebeuren.
Ik vind invullen van een verhaal in een lege plek tussen bestaande bronnen, zonder de mogelijkheid te hebben dat ergens te controleren, zeker zo erg. Ik zie dat veel historici die voor leken schrijven dat doen, zonder dat ze uitleggen wat voor reden ze daarvoor hebben. Zeer gevaarlijk, want dergelijke verhalen komen in schoolmethoden terecht en dan is verantwoording echt helemaal niet meer te vinden. En dan klopt er ook niks meer.
Krijg toch wat kriebels als je speculatie wetenschappelijk wilt inbedden.
In de natuurwetenschap komt speculatie wel voor maar dan over de verklaring van een waarneming, en maar niet de speculatie of er bijv een alternatieve wereld is met een waarneming dat appels omhoog vallen
Een tikkie laat – ik had het vanochtend meteen kunnen bedenken – maar speculatie is ook in de natuurwetenschappen gangbaar.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Gedachte-experiment
Zolang we bepaalde regels in acht nemen (vooral: hoe minder aannames hoe beter – he, die kennen we ook uit de wiskunde!) hoeven we geen kriebels te krijgen.
@mnbo
niet de natuurwetenschappen maar de flosofie (van de natuuretenschappen)
Natuurwetenschap gaat uit van waarnemingen en die worden door een theorie (word zegt het al) verklaard of in een system geplaatst. Dart system voorspelt nieuwe uitkomsten en daar kan een gedankenexperiment mee gemoeid zijn maar pas de waarneming van die proef geeft uitsluitsel
De EPR paradox van Einstein is een voorbeeld van een uit de hand gelopen gedankenexperiment want het was gebaseerd op een onjuiste theorir en dat werd met later bewezen
meneer lendering wat wilt u nu met die what if gebeurtenissen?
er kan vlgs. mij geen bedoeling achter zitten.
de dingen gebeuren en zijn gebeurd zoals ze gebeuren en meer niet, denk ik.
wat als is onzin.
sal jan
De dingen zijn inderdaad gebeurd en je kunt als historicus volstaan vast te stellen wat er is gebeurd. Dat is vaak al ingewikkeld genoeg. Toch zou je ook willen weten wat een feit uit het verleden betekent en daar zit altijd een speculatief aspect in, waarover we eerlijk moeten zijn.
Feit en betekenis: dat zijn twee niveaus van analyse. Het is een feit dat de Duitsers Nederland in mei 1940 overvielen. Dat feit zou oninteressant zijn als het niet betekende dat de vrijheid voor vijf jaar verloren ging en we er nog steeds een trauma van hebben.