Een paar jaar geleden heeft de gemeente Houten een stadswijk aangelegd met de naam Castellum, wat Latijn is voor kasteeltje. Met deze naam wordt een verband gelegd met de Romeinse aanwezigheid in dit gebied. Leuk is dat de wijk ook de vorm heeft van een kasteel. Toevallig kwam ik er onlangs doorheen fietsen en het zag er best aardig uit. Houten is sowieso prettig aangelegd.
Ik kreeg echter koude rillingen van de straatnamen. Zoals in wel meer steden gebeurt, zijn in Houten de diverse stadswijken herkenbaar aan een eigen type straatnaam. Ten noorden van Castellum eindigen alle namen op -spoor (“Hollandsspoor”, “Mijnspoor”), ten noordwesten op -bouw (“Landbouw”, “Tuinbouw”). In Castellum kozen de naamgevers voor poorten, grachten, tempels en straten, wat werd gecombineerd met woorden voor Romeinse dingen, zoals toga en tunica. Als ze nou gewoon hadden gekozen voor een Togapoort of Tunicastraat, was er niets aan de hand geweest. De vier achtervoegsels zijn echter gelatiniseerd (Porta, Fossa, Cella en Via) en het probleem is dat het geen Latijn is wat zo ontstaat. Het is zoiets als “allez votre corridor”: elk woord is weliswaar Frans, maar dat maakt het nog geen Franse zin.
Twee voorbeelden uit Houten. Men wilde in de wijk met de porta-namen een straat noemen naar het Romeinse gebouw dat bekendstaat als basilica. Het gaat me er nu niet om dat het Grieks is (het betekent “koningshal”) maar dat Porta Basilica gewoon geen Latijn is. Een Romein die het zou lezen, zou het uitleggen als “koninklijke poort” en niet als Basilicapoort, wat de naamgever vermoedelijk beoogde.
Wat op de foto hierboven staat, Via Horta, is echt potjeslatijn. Waarschijnlijk wilden ze gewoon een Tuinstraat, waarbij “straat” dan inderdaad Via moet zijn. Het is een vrouwelijk zelfstandig naamwoord. Het Latijnse woord voor “tuin” is hortus en is een mannelijk zelfstandig naamwoord. Alleen als het een bijvoeglijk naamwoord was geweest, zou hortus een vorm horta kunnen hebben gehad die bij Via te plaatsen was geweest: een “tuinige straat” zou een Via Horta zijn geweest.
Toegift: de straatnaam Piazza. Dat is Italiaans, geen Latijn.
Natuurlijk ontstaan er in elke taal voortdurend nieuwe woorden en nieuwe constructies, maar als je wil communiceren, moet je er rekening mee houden dat er ook andere mensen zijn. Als Thierry Baudet een op Latijn gemodelleerde privétaal heeft verzonnen en daarmee zijn taak als volksvertegenwoordiger wil uitvoeren, wordt hij afgetikt omdat noch het volk, noch de andere volksvertegenwoordigers die privétaal begrijpen. Hoewel het de gemeente Houten vrij staat nieuwe Latijnse woorden te bedenken, had ze beter even kunnen uitzoeken hoe de nieuwe woorden overkwamen op de doelgroep. Voor een deel van de bevolking zijn de straatnamen abracadabra, voor een ander deel heeft de gemeente zich voor joker gezet. Dit is geen erg zinvolle communicatiestrategie.
Maar hierbij blijft het niet. De Romeinse castella stonden langs de rijksgrens, die bekendstaat als limes. Je spreekt het uit als lie-mes maar om een of andere reden denken mensen nogal eens aan het meervoud van het Engelse woord voor limoen, lime, en hebben ze het over laims. In Houten lijken ze verbaasd te zijn geweest over het meervoud – “er is toch maar één grens?” zal iemand hebben gedacht – en hebben ze er maar één limoen van gemaakt:
Eén telefoontje, gewoon één telefoontje, met een classicus zou hebben volstaan om de gemeente Houten voor deze dwalingen te behoeden, maar blijkbaar is de minachting voor de klassieken inmiddels zo groot dat zelfs deze kleine moeite te veel is.
Er was geen geld meer voor de S
Wat de straatnamen betreft, het verhaal is dat de gemeente eerst een heuse Latinist in Utrecht (geen naam bekend) had gevraagd namen te bedenken. Maar de man kwam met onpraktische en lange namen aan, waarna de gemeente besloot dan maar zelf iets te verzinnen. Het resultaat is bekend. Gelukkig zijn er een paar straatnamen (Cardo en Forum) toegevoegd die wat ‘normaler’ zijn, maar toen was het kwaad al geschied.
De missende S van de school zat er wel degelijk op bij de opening in 2014, maar is (waarschijnlijk door onderhoud) er tijdelijk af. Dat valt dus wel mee.
Koekje van eigen deeg (beetje laat inmiddels): Eén telefoontje, gewoon één telefoontje, met de gemeente zou hebben volstaan om Jona Lendering voor deze dwaling te behoeden, maar blijkbaar is de minachting voor de overheid inmiddels zo groot dat zelfs deze kleine moeite te veel is.
Een dijenkletser, als het niet zo treurig was. En bij de straatnamencommissie niemand meer met gymnasium als achtergrond.
Het probleem bestaat niet alleen bij Latijn. In Eindhoven is een bushalte in de Roothaanstraat (genoemd naar Jean Philippe Roothaan, een Nederlandse Jezuïet die nogal aan de weg getimmerd heeft), die steevast (digitaal) wordt aangekondigd als /rootáánstraat/.
In Dordrecht is een Hastingsweg, genoemd naar de Britse plaats waar in 1066 een beroemde veldslag plaatsvond. Die werd aanvankelijk aangekondigd als /hastingswech/ totdat de busmaatschappij klachten kreeg en het veranderde in /heestingswech/. Die verandering is uiteindelijk teruggedraaid, omdat passagiers hun bestemming niet meer herkenden bij de correcte uitspraak…
Zo heeft de humanist Agricola in Groningen al eeuwen een Ágricólastraat, daar is nu eenmaal niets aan te doen, had hij maar gewoon De Boer moeten heten.
In Amsterdam Westpoort is er een bushalte bij een weg genoemd naar de rivier ‘Kapoeas’ (op Kalimantan / Borneo). In de bus werd dat altijd aangekondigd als ‘KapOEa-weg’ (uitspraak als ‘Papoea’). Blijkbaar zijn ze daar op gewezen; sinds enkele jaren rijden er ook bussen rond waarin de aankondiging ‘PapoeASweg’ is, alsof het de stoffelijke resten van een verbrande ‘Papoe’ (?) betreft.
Ach, het was natuurlijk ‘PApoea’, en niet ‘PapOEa’ als bij Wim Kan. Blijkbaar is het besmettelijk…
In Esperanto is ’tuinstraat’ : ĝardena strato.
De uitgang -a wijst op een adjectief.
De uitgang -o wijst op een substantief.
dus een “ĝardeno strata” is een “bestraatte tuin”?
Nee, dat zou eerder zijn: ĝardeno stratigita, “een tuin waarvan een straat is gemaakt”.
ĝardeno strata zou betekenen “straat-tuin” of “een tuin aan de straatkant”.
Dank voor deze column. Ik laat ‘m mijn dochter lezen, die op de drempel staat van de middelbare school.
In Antwerpen is er een Oude Steenweg (de oude baan van de stad naar het gehucht Den Dam). Omdat de achtervoegsels -straat, -laan, -weg vaak in een kleiner lettertype worden weergeven, staat er nu OUDE STEENweg, waardoor het lijkt of het om een oude steen in plaats van een oude weg gaat. Daar is ook niet over nagedacht.
Bij Horta denk ik aan een bloedvat, een Oost-Europese fascistische dictator, een hondennaam, … Het duurt even voordat ik bij hortus aankom. Google vindt dat het een keten van tuincentra betreft.
Dat de wijk de vorm van een kasteeltje heeft is dan wel weer leuk.
https://goo.gl/maps/fc1ovNpwmAt
Zo is er in Amsterdam Noord een ruimtevaartwijk in de vorm van een raket die door de ruimte vliegt, omring door een Kometensingel en Meteorenweg. De punt van de raket is een kerk.
https://goo.gl/maps/LGtGawnGF6L2
Zijn er meer van dat soort wijken?
Ik dacht bij Horta in de eerste plaats aan de wereldberoemde Jugendstil-architect Victor Horta!
Zie:https://www.wikiwand.com/nl/Victor_Horta
Ik vind het wel aardig klinken, Via Horta. Deed me denken aan de Maupassant, zeker als je ziet dat op eBay Le Horla als horta wordt aangeboden. En verder een grote Belgische tuinketen. Misschien heeft die de naam wel gesponsord. Dat het Latijn niet klopt, daar zou ik me niet te druk over maken. Het is menselijk dat taal zich associatief verder ontwikkelt, zie (als u even de tijd heeft) Hofstadter & Sander, Sufaces and Essences, analogy as the fuel and fire of human thinking.
Dat ieder onbekend buitenlands woord op zijn Engels wordt uitgesproken lijkt me ernstiger, maar omdat Engels in de oudheid nog niet bestond geen zaak waar een oudheidkundige rubriek over hoeft te maken.
jacob krekel
Ik moest bij Via Horta meteen denken aan de Belgische Jugendstil-architect Victor Horta (1861-1947). Zij huis en atelier in Brussel zijn het Hortamuseum geworden, Amerikaansestraat 23-25 in Sint-Gillis. Omweg waard, ook vanuit Houten!
Zo heb je in Dordrecht een wijk waarin de straten de namen hebben van in de Elisabethsvloed van 1421 verdronken dorpen, kloosters, etc. Ze worden allemaal aangeduid als dorpen etc hebbende gelegen in de Dordtse Waard, een onderdeel van de Grote Waard. Tweederde van de gebruikte namen komt niet uit de Dordtse Waard, een deel ervan is geen dorp, maar een ambacht en een paar zijn zelfs polders of visserijen, dus stukken viswater. Ook kloppen de namen dikwijls niet: zo is er een Tieselensstraat die genoemd zou zijn naar Tieselenskerke, maar dat werd denkelijk te lang gevonden. Ook dat dorp zou in de DW gelegen hebben, maar dat is niet waar: het lag in de Tieselenswaard. Hier begint een serie van 4 blogs over die kwestie: http://apudthuredrech.nl/?p=651. De gemeente zal het echter worst wezen.
Via Horta is inderdaad heel erg, maar de rest is niet veel beter.
In Houten gaan ze met een limoen de hort op.
In Nijmegen liep ik, toegejuicht, op de Via Gladiola de stad binnen.
Straatnamen – de PTT, Post NL dus – verordonneert tegenwoordig om “straat” of “weg” achterwege te laten. Je krijgt dan Kling, Aker, Dartel in plaats van Dartelstraat, Akerweg, Klinglaan.
PostNL verordonneert helemaal niets, die hebben daar geen invloed op.
Maar wat dacht u dan van een ouderwets dubbele ‘Deventerstraatweg’?
Deventerstraatweg is helemaal niet dubbelop. Het duidde een bestrate weg aan in een tijd (negentiende eeuw) toen er nog veel wegen onbestraat waren.
Jan van den Berg
Dat weet ik, maar ‘straat’ en ‘weg’ zijn allang synoniem in modern taalgebruik. Dus als we gaan haarkloven is dit er prima geschikt voor.
Alles is beter dan ambtenaren en politici die nieuwe straten vernoemen naar ambtenaren en politici.
Ik heb het altijd maar verwarrend gevonden dat er een castellum in Houten is.