Eigenlijk heb ik een hekel aan lijstjes met “de tien beste…”, maar nu ik heb geschreven dat “Enige Werken der Wet” behoort tot de tien belangrijkste oudheidkundige ontdekkingen uit de laatste tijd, is het zinvol eens een lijstje van tien belangrijke teksten te nomen. Uiteraard is de selectie persoonlijk, maar ik heb wel degelijk een criterium: de genoemde teksten moeten representatief zijn voor een aspect van de oude wereld dat invloed heeft op onze eigen wereld.
Invloed: dat woord heeft een vrij specifieke betekenis, namelijk het tegengestelde van inspiratie. Simpel gezegd is een invloedrijke tekst een tekst die ons denken en eventueel ons handelen duwt in een bepaalde richting, waarbij we vanzelfsprekend geen marionetten zijn. Als er sprake is van invloed, gaat het om iets dat we als vanzelf doen tenzij we ons ertegen verzetten. Inspiratie is daarentegen datgene wat we niet als vanzelf doen en waarbij we een bewuste keuze moeten maken om er aansluiting bij te vinden. Het is inspiratie als de architect van het Concertgebouw voor zijn stalen constructie een Romeinse façade plaatst; het is invloed als een postindustriële samenleving tegen haar eigenbelang in vasthoudt aan een agrarisch dagritme waarin de mensen collectief naar hun werk gaan op het moment dat de koeien net zijn gemolken.
1 Adeldom verplicht
Het beste voorbeeld van een invloedrijke tekst is natuurlijk Homeros’ Ilias. Het gedicht documenteert een attitude die we nog altijd hebben, namelijk dat privilege verplicht. With great power also comes great responsibility.
De Ilias bevat bovendien een schoonheidsideaal: ons gevoel voor het tragische. Als in een verhaal twee gelijkwaardige partijen tegenover elkaar staan, zoals de Acheeërs en de Trojanen, vinden we dat aangrijpender dan als één partij altijd verheven en dapper is en de andere laag-bij-de-gronds en laf. Moderne auteurs hebben de vrijheid een verhaal te scheppen met een andere esthetiek, maar het zou een bewuste keuze zijn. We zijn eraan gewend geraakt dat zelfs de schoft in een film een paar menselijke trekken krijgt. Via de Ilias worden we zowel op ethisch als esthetisch gebied door de Grieken beïnvloed.
2 De schrijfcultuur en containers
Als ik de curieuze labels uit graf U-j in het Egyptische Abydos als tweede noem, is dat niet uit querulantisme, maar omdat ze werkelijk iets belangrijks representeren: een cruciale stap naar het schrift. Ik hoef u, denk ik, niet uit te leggen hoe belangrijk schrijven is. Het stelt ons in staat – ik gebruik een vakterm uit de sociale wetenschappen – containers te maken: opslagplaatsen van informatie die anderen op elk gewenst moment kunnen benutten. Schrijven verandert ook onze wijze van denken. Kinderen hebben een perfect geheugen, totdat ze leren schrijven.
3 De prioriteit van geschreven recht
Tekst drie: de Wetten van Ešnunna. Omdat geen twee mensen en geen twee situaties gelijk zijn, is datgene wat we rechtvaardig noemen, steeds weer anders. Dat betekent dat je elke rechtszaak eigenlijk ad hoc zou moeten beslissen. In een stamsamenleving gebeurt dat ook zo: een groep met natuurlijk gezag spreekt van geval tot geval recht.
In vroege staten werkt dat niet. Er ontstaat behoefte aan rechtsgelijkheid en daarom heeft de Mesopotamische stad Ešnunna in de twintigste eeuw v.Chr. heeft de daar geldende regels vastgelegd. Op schrift. Het is de oudst-bekende rechtscodificatie, ouder dan de beroemdere Wetten van Hammurabi. En de implicatie is sindsdien steeds dezelfde: wat op schrift staat, gaat vóór datgene wat niet op schrift staat. Er is hooguit een hardheidsclausule die een bewindsman (m/v) in staat stelt uitzonderingen te maken, maar zelfs die veronderstelt dat het geschrevene gaat voor het ongeschrevene.
De hele Oudheid door zijn er nieuwe rechtsoptekeningen geweest, culminerend in het enorme project van de Romeinse keizer Justinianus in de zesde eeuw na Chr. Dat recht opgetekend kan zijn, is een van de invloedrijkste ideeën uit de oude wereld.
Is inspiratie niet ook een vorm van beinvloeding of invloed maar dan een wel bewust gekozen of creatief verkregen idee uit het verleden?
Kwestie van definitie. De definities van JL zijn eenduidig en helder en dus goed. Bovendien zijn ze nuttig, want ze stellen hem in staat een punt te maken dat belangrijk is voor zijn stukje. De tegenstelling invloed vs. inspiratie die hij beschrijft verandert niet als we onze terminologie aanpassen. Hooguit maken we het onszelf moeilijker die tegenstelling te beschrijven. Voorbeeld: we moeten het begrip energie in de natuurkunde niet toepassen zoals Jomanda dat doet tijdens haar sessies, want dan wordt het vak een zootje.
Dus als JL de twee woorden op ietwat ongewone wijze gebruikt (dat was ook mijn eerste reactie) dan is dat geen bezwaar.
Wat precies die tien teksten zijn doet er niet zo veel toe, je kunt eindeloos veel van dat soort lijstjes maken. Het interessante is de motivering, waarom iets een belangrijke tekst is. Leuk is dat er al twee teksten bij staan waar ik nog nooit van gehoord had. En wat de Ilias betreft: vroeger, lang geleden, heb ik geleerd dat die gaat over de Wrok, dat staat tenminste in de eerste regel van het epos. En uiteraard over nog een heleboel meer.
Ben benieuwd of het verhaal van Sinuhe er nog in voor gaat komen, de oudste bewaarde gebleven fictietekst, over een thema dat nog heel vaak daarna zal voorkomen: het verlangen naar een terugkeer naar huis. Zoals wij in dienst zeiden: ik ben niet meer gek, ik mag naar huis.
jacob krekel
Beste mnbO
Laat er geen twijfel bestaan aan mijn grote waardering voor JL en al het werk dat hij verzet in dienst van de oudheikunde. Ik probeer alleen zijn denken een plaats te geven in het mijne, zodat ik hem goed begrijp. Hiervoor is duidelijkheid van definities van centrale begrippen essentieel. Naast de omschrijving van een definitie is voor mij het toepassings- of gebruiksgemak ervan belangrijk. Beide kunnen elkaar verbeteren. Uit het gebruik gebleken tekortkomingen kunnen tot verbeteringen in de omschrijving leiden die weer betere analyses opleveren.
Wat het verschil tussen “invloed” en “inspiratie” betreft zat ik met een probleem maar na een avondje nadenken meen ik enige verheldering te hebben gevonden, die ik hieronder zal geven. Ik hoop niet dat ik mensen verveel, want ik ben gewend op deze plaats zo bondig mogelijk te zijn.
‘Invloed’ in mijn denken is een containerbegrip voor ruwweg 4 vormen van sturing van menselijk gedrag (denken en handelen). Van deze 4 kan een kruising gemaakt worden m.b.v de continua “gedwongen – gekozen” en “bewust – onbewust”. Als ik goed begrijp wat JL “invloed” noemt, onderscheid ik daarin een bewuste (bijv. vormen van toegeven aan dwang) en een onbewuste (bijv. soorten conditionering) variant. JL’s “inspiratie” als bewuste acceptatie/keuze van invloed bevat alleen mijn bewuste variant (bijv. alle vormen van inspiratie) maar niet de onbewust toegelatene (bijv. bepaalde soorten onbewuste imitaties en toegevingen aan mis- en verleidingen). Deze zou dan onder ” invloed” vallen.
Ik hoop dat dit een beetje klopt. In het gebruik van ” inspiratie” en “invloed” zal kunnen blijken of dergelijke nadere nuanceringen efficient zijn. Welke begrippen gebruikt worden, maakt mij niet uit als maar helder is wat bedoeld wordt.
Waarom Eshnunna en niet Ur-Nammu?
Is de codex van Eshnunna specialer?
Wikipedia: The Code of Ur-Nammu is the oldest known law code surviving today. It is from Mesopotamia and is written on tablets, in the Sumerian language c. 2100–2050 BC.