Alvorens verder te gaan met mijn overzicht van teksten die facetten van de oude wereld illustreren met invloed op latere samenlevingen, wil ik nog even herhalen wat invloed is. Iets is invloedrijk als er vormende werking van uitgaat. Het zorgt ervoor dat we iets doen of vinden tenzij we ons daartegen verzetten. Ik herhaal deze definitie omdat invloed vaak wordt verward met inspiratie. Inspiratie is echter het tegendeel van invloed: we noemen iets inspirerend als we er bewust aansluiting bij zoeken. Het is datgene wat we niet als vanzelf doen.
Ik heb in het eerste deel drie teksten genoemd de labels uit graf U-j bij Abydos vertegenwoordigen het begin van de schrijfkunst, de wetten van Ešnunna tonen dat je rechtsregels kunt vastleggen en de Ilias draagt zowel een esthetische als een ethische norm uit die we nog altijd erkennen.
4 Het begin van de tijd
Nummer vier is de Babylonische tekst die bekendstaat als Enuma Elisj.
Ik heb daar eerder over geschreven: het gaat om een optekening van mythen over de alleroudste tijden. De samensteller heeft allerlei in zijn tijd circulerende verhalen samen gekneed tot één geheel en zo het model geschapen van vrijwel alle latere mythografie. Steeds keren dezelfde elementen terug: schepping, hoge goden en lage goden, een monsterlijke tegenkracht, een jonge god die de strijd aanbindt en koning van de kosmos wordt, de schepping van de mensheid.
Het zijn motieven en thema’s die nog eeuwenlang een rol hebben gespeeld. U kunt voor Griekenland bijvoorbeeld denken aan de diverse godengeneraties, de monsterlijke Tyfon en de regering van Zeus. De Romein Ovidius staat ook op de schouders van de auteur van Enuma Elisj. Moderne uitgaven van de oude verhalen beginnen eigenlijk strijk en zet met de constatering dat die verhalen vroeger los werden verteld, om ze dan na te vertellen in de volgorde die ooit in Babylonië is bedacht.
Het idee dat de tijd en de wereld een begin moeten hebben gehad, oefent zo vormende werking op ons uit. Niet omdat het waar is gebleken, maar omdat we vinden dat het nu eenmaal zo hoort. Ik ben er vrij zeker van dat de schrijfster van dit boek er geen seconde over na heeft gedacht dat ze een Babylonische vorm heeft opgelegd aan haar Noordse sagen.
5 Ethiek gefundeerd in religie
Wat de oude mythen niet bieden, althans niet primair, zijn verklaringen voor natuurverschijnselen. Het verlangen de natuur te begrijpen is jonger. Ook is er geen ethische code voor gelovigen. Daarvoor moeten we naar tekst numero vijf: de Gatha’s, de hymnen die de Iraanse religieuze hervormer Zarathuštra ergens in het tweede millennium v.Chr. schreef. Kort door de bocht wordt in deze teksten de moraal – “goed denken, goed spreken, goed handelen” in de samenvatting die moderne zoroastrianen graag geven – verankerd in religie. De god Ahuramazda wil dat de mensen het goede doen.
Al vrij snel na de totstandkoming van de Gatha’s begon men het kwaad te personificeren. De duivel deed zijn intrede. Nog later, toen de joden kennis hadden gemaakt met de Perzische religies, namen ze dat idee over en ontstond een dualistisch jodendom, dat op zijn beurt invloed zou hebben op het christendom, het manicheïsme, de islam en allerlei “ketterse” opvattingen uit de Middeleeuwen. Ik herinner me van het begin van het huidige millennium discussies waarin Paul Cliteur pleitte voor een ethiek die niet religieus was gefundeerd maar leek op wat hij beschouwde als het oude Griekenland, waarop de destijds volkomen onbekende Jan-Peter Balkenende repliceerde dat de door Cliteur als humanistisch getypeerde waarden waren verankerd in onbewezen aannames, zodat religie in feite onvermijdelijk was. Ze hanteerden dus niet dezelfde definitie van godsdienst, maar het voorval bewijst hoezeer religie en ethiek geassocieerd zijn gebleven.
Tot hier en niet verder voor vandaag. Morgen zal ik het hebben over de relevantie van de oude wereld, wat wel een aardig intermezzo is in deze serie, en daarna pik ik deze reeks weer op: Plato, Aristoteles, Eukleides en Augustinus wachten. En Enige Werken der Wet natuurlijk.
beste Jona, met veel belangstelling lees ik jou stukjes. Ik waardeer ze meestal zeer. Zijn die 10 teksten waarover je nu schrijft ook in het Nederlands verschenen?
Sommige wel en andere niet
• U-j: nee, er is ook niks van te maken want het documenteert het begin van de schrijfkunst
• Wetten van Eshnunna: bij mijn weten niet; latere teksten wel (zoals de Wetten van Hammurabi en het integrale Romeinse Recht)
• Enuma Elisj: ja, door Selma Schepel, een boek dat meer aandacht had verdiend
• De Gatha’s: bij mijn weten niet
• De Ilias: vaak genoeg, recentelijk nog door Patrick Lateur
En verder:
• Plato: alles, wat des te schrijnender maakt dat
• Aristoteles nog altijd niet is vertaald
• Eukleides: dit is de wiskunde van je brugklas
• Enige Werken der Wet: zeker, opgenomen in de standaardvertaling van de Dode Zee-rollen
• Augustinus: ja, heel veel materiaal.
De Gatha’s zijn in 1995 gepubliceerd bij Mirananda, in een Nederlandse vertaling door Jelle de Vries; maar die editie is naar verluidt op een Perzische vertaling gebaseerd, niet op het Avestische origineel.
Ik begrijp Balkenendes redenering niet, of in ieder geval niet in bovenstaande weergave. Achtte hij de aannames van (zijn) religie dan wel bewezen?
Nee. Hij plaatst alles wat onbewijsbaar is in het religieuze. Ik kan me iets voorstellen bij de redeneerwijze, maar het is een geheel andere definitie van religie dan Cliteur gebruikte. De hoogleraar die Balkenende was, had zich niet aan deze fout behoren te bezondigen.
Zo zie je maar weer dat definities belangrijk zijn. Moeten we op deze plaats niet eens een keer helder maken wat religie/ godsdienst is/was? Of beter wat de meest belangrijke opvattingen hierover zijn die in de loop van de geschiedenis in omloop waren?
Ik weet niet precies wat ‘religie’ is, misschien moet ik nog meer gaan lezen dan ik al doe. Maar wat?
In mijn ogen wordt het belang van definities bij begrippen als godsdienst overschat. De pretentie van zo’n definitie is dat daarmee de essentie van iets zou worden vastgelegd, in de praktijk gaat er bij elke definitie juist altijd iets van die essentie verloren. Een definitie is een afspraak, geen waarheid.
In “De klad in de klassieken” behandelt Jona naast definities ook typen, ideaaltypen en familiegelijkenissen. Die laatste zijn zinvol voor religie.
Kun je een link opnemen naar de kleitabletten met de Enuma Elisj
Hallo Jona,
Gatha’s : Er bestaat wel een Nederlandse vertaling van de ‘Gatha’s’ door Inayat Khan met als titel ‘De Gatha’s’. De auteur is een soefist. Ik heb het boek niet. Het is nog verkrijgbaar in de handel als paperback (bol.com, € 12). Het dateert van 1998 (hardback) en is in 2004 als paperback ongewijzigd herdrukt. De uitgever kon ik zo snel niet vinden. Er stond éen recensie op de site van bol.com die tamelijk positief overkomt. Ik kan uiteraard niet oordelen wat de kwaliteit van de vertaling is. Daarom ben ik benieuwd naar jouw mening!
Enuma Elisj: Het boek van Selma Schepel (wat is dit multitalent op een verschrikkelijke manier veel te vroeg gestorven!), waarvan ik uit je commentaar begrijp dat het een goed boek is is alleen nog tweedehands te verkrijgen. Er staat één recensie bij, die zeer positief klinkt, ook over wat ze er allemaal omheen vertelt. Er zijn alleen tweedehandsexemplaren in omloop. Hoewel het aan de prijzige kant is, heb ik het boek direct besteld. Verder vond ik vond ik op internet (http://www.crystalinks.com/babyloniancreation.html) een Engelse vertaling met alleen de vertaalde tekst zonder verdere toelichting.
Aristoteles: Wat je opmerking over Aristoteles betreft, die begrijp ik niet goed. Er zijn bij de Historische Uitgeverij al 11 of twaalf van zijn werken vertaald in mooie, zij het nogal prijzige uitgaven. Tenzij je bedoelt dat zijn werk nog niet volledig vertaald is in tegenstelling tot dat van Plato.