Alvorens verder te gaan met mijn overzicht van tien teksten die een invloedrijk aspect van de Oudheid documenteren, herhaal ik nog even dat invloed wil zeggen dat iets ons denken en eventueel ons handelen in een bepaalde richting duwt. We doen of vinden iets, tenzij we ons daar bewust tegen verzetten. Vergelijk het met een berghelling: het is meestal makkelijker naar beneden te gaan, maar als je wil kun je ook naar boven klauteren. Invloed is niet hetzelfde als inspiratie, want we noemen iets inspirerend als we er bewust aansluiting bij zoeken, wat impliceert dat we het niet als vanzelf doen.
9 Orthopraxie
Een van de aspecten van de Oudheid die ik in deze reeks behandeld wil zien, is het idee dat God zich kenbaar heeft gemaakt in de vorm van een tekst. De Wet van Mozes is het bekendste voorbeeld. Omdat dit Gods woord was, diende je het als mens serieus te overwegen maar het probleem was dat de Wet niet altijd even duidelijk was. Dus was er debat over de juiste manier om te leven in overeenstemming met de Wet. We spreken van halachische discussies en een van de mooiste voorbeelden is Enige werken der Wet, een de belangrijkste Dode Zee-rollen.
De tekst ontsluit haar geheimen langzaam. Eén deel is een elegante kalender van 364 dagen. Het voordeel daarvan is dat de religieuze feestdagen altijd vallen op dezelfde weekdag. Dit was zó gepland dat de voorbereidende werkzaamheden van zo’n feest nooit vielen op zaterdag. Tegenover dit voordeel stond dat deze kalender al snel uit de pas liep met de seizoenen. Veel joden gaven daarom de voorkeur aan de Babylonische kalender, die ze nog altijd gebruiken. Achter deze kalenderkwestie schuilt een ander probleem: wat weegt zwaarder, de sabbatsrust of de synchronisering met de seizoenen?
Het tweede deel van Enige werken der Wet bestaat uit een kleine twee dozijn halachische kwesties, waarin steeds een “zij” en een “wij” tegenover elkaar staan: “wat betreft X, zij doen Y maar wij doen Z”. De “zij” kunnen worden geïdentificeerd als vroege farizeeën en de “wij” nemen standpunten in die later sadducees zouden zijn. Tot slot is er een briefdeel waarin de auteur zich richt tot (vermoedelijk) de hogepriester Jonathan de Makkabeeër, die deze “werken der wet” krijgt toegestuurd omdat hij zo onverstandig is geweest acht te slaan op het Belialsoverleg der farizeeën. Hij krijgt de aansporing zich daar voortaan verre van te houden. De schrijver is daarover optimistisch want hij ontwaart bij de hogepriester schranderheid en liefde voor de Wet.
Het lijkt erop dat Jonathan niet heeft geluisterd en dat de door de auteur vertegenwoordigde stroming in tweeën uiteen is gevallen: één groep die ondanks de dwalingen van Jonathan met hem wilde blijven samenwerken en één groep die vasthield aan Enige werken der Wet. Uit degenen met wie Jonathan al sympathiseerde zouden de farizeeën ontstaan, degenen die van die samenwerking geen punt wilden maken lijken de sadduceeën te zijn geworden en de groep die vasthield aan Enige werken der Wet is de sekte van de Dode Zee-rollen.
Ook het christendom moet zich aanvankelijk als zo’n halachische stroming hebben gedefinieerd. De Bergrede heeft een structuur die lijkt op Enige werken der Wet met het repetitieve “wat betreft X, u hebt gelezen Y en ik zeg u Z”. Hoe sterk de neiging was aspecten van het dagelijks leven zó te regelen dat het in overeenstemming was met de Wet, blijkt wel uit Paulus’ Brief aan de Romeinen: hoewel Paulus vindt dat niet-joden niet onder de Wet vallen, geeft hij toch maar een batterij adviezen.
Ik hoef u niet te vertellen dat binnen het jodendom deze discussies tot op de huidige dag doorgaan: als God een volk heeft uitverkoren, is het immers wel zo beleefd op die genade te antwoorden door de Wet te onderhouden en te zoeken hoe dat het beste kan. Het is makkelijk deze discussies belachelijk te maken, maar de gedachte dat er in iedere situatie een weg is om het goede te doen, is bepaald geen tot niets verplichtende scheurkalenderwijsheid. We noemen dit orthopraxie. Voor orthodoxe joden en moslims is dit nog steeds een serieuze kwestie. In die zin gaat van de Oudheid nog steeds vormende werking uit.
10 Orthodoxie
Ik wilde eigenlijk afronden met de Belijdenissen of de Stad van God van Augustinus, maar bij nader inzien kies ik toch een andere tekst, eveneens uit het laatste kwart van de vierde eeuw na Chr.: de geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel. Waar het jodendom gaat om de juiste, door de Wet geïnspireerde levenswijze, de orthopraxie, legden de volgelingen van Jezus de accenten iets anders: in Jezus was de Wet vervolmaakt. Het geloof in Jezus – als messias, als verlosser, als lijdende dienstknecht, als hogepriester, als Mensenzoon, als zoon van God, als God – werd steeds belangrijker en trok aanhangers van buiten het jodendom.
Nu was de tegenstelling tussen de meer menselijke titels (messias, verlosser, lijdende dienstknecht, hogepriester) en de meer goddelijke titels (Mensenzoon, zoon van God, God) nogal groot en zo ontstond een discussie over de precieze relatie tussen Jezus’ menselijke en goddelijke natuur. Het eindresultaat was de geloofsbelijdenis.
Of de tekst die het Concilie van Constantinopel bekrachtigde zoveel invloed heeft gehad, staat te bezien, maar het lijdt geen twijfel dat de christelijke kerk orthodoxie eiste. Niet de joodse juiste levenswijze, maar de juiste mening was doorslaggevend. Geen orthopraxie maar orthodoxie. Voor dat eeuwenlang invloedrijke aspect van de Oudheid is de geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel illustratief.
***
Tot hier en niet verder. Om de bloemlezer des vaderlands te parafraseren: wie deze-of-die tekst mist – een tekst die er zeker in had moeten staan! – moet niet pedant gaan zeuren, maar die overschrijven en in de comments plakken. De onheilswens die hij eraan toevoegde, zal ik achterwege laten.
Ach Jona, élke keuze is arbitrair. Maar de keuze van een kenner is van grote waarde als startpunt voor verdere exploratie. Dàt mogen de criticasters zich wel bedenken. Dank derhalve en respect valle je ten deel.
Ik zou eigenlijk een vervolg willen schrijven met tien teksten die het meest inspirerend zijn geweest, maar dan moet je de complete geschiedenis van de literatuur, politiek en beeldende kunsten langs…
Het is bovendien vaker gedaan en ik vind zo’n breed vertoon van eruditie verdacht als de auteur niet minstens zeventig jaar lees-ervaring heeft.
Zulke intellectuele bezwaren wegen niet op tegen de werkelijke waarde ervan voor eenvoudige lezertjes zoals ik. Daar zou je toch ook rekening mee kunnen houden.
Ik sluit mij volledig bij MichelG aan en voeg daaraan toe dat je er gerust je gepatenteerde label “erkend subjectief” op mag plakken.
“invloed wil zeggen dat ….”
Uit mijn kritiek gisteren volgt niet dat Aristoteles van je lijstje weg moet, integendeel. Wie zoals ik geschiedenis van de natuurkunde interessant vindt komt onherroepelijk bij hem uit, omdat zijn navolgers zich tot in de 17e eeuw verzetten tegen het werk van Galilei. Deze ondervond, behoudens het beruchte process, meer tegenstand van Aristoteleaanse natuurkundigen dan van de RKK.
Bedankt voor deze serie stukjes! Ik ben er wat laat bij, maar heb ze nu in ieder geval gelezen. Wat mij opvalt is dat de teksten zélf niet per se aantoonbaar invloedrijk zijn, maar eerder de vroegste attestatie van een invloedrijk idee.