In een van de oudste versies van het epos van Gilgameš wil de titelheld ten oorlog gaan, maar een college van adviseurs verbiedt het hem. Daarop roept hij een volksvergadering samen die hem wel toestemming verleent. Simpele conclusie: democratie bestond al in het Mesopotamië van de Vroege Bronstijd.
Van de Fenicische steden uit de Late Bronstijd en de IJzertijd – Tyrus, Sidon, Beiroet, Byblos, Arwad – is niet zo heel erg veel bekend en ze zullen ook niet allemaal hetzelfde bestuurd zijn geweest, maar het staat vast dat er naast de koningen magistraten waren en dat de vorsten van tijd tot tijd het advies vroegen van volksvergaderingen. Ik aarzel of we dit een democratie moeten noemen: je zou willen lezen over soevereine besluiten door die vergadering en voor zulke informatie hebben we domweg te weinig bronnen. De jarenlange belegering van Tyrus in de vroege zesde eeuw is bij mijn weten de enige periode in de Fenicische geschiedenis waarvan we weten dat het volk zonder koning regeerde en dat is nou net een atypische situatie.
In Griekenland moeten we eerst kijken naar Chios. Een vrij oude inscriptie noemt instellingen die we kennen als democratisch. Dat hoeft niet per se te betekenen dat het bestuurssysteem op dat eiland in Griekenland is geïntroduceerd, maar de tegenargumenten zijn niet sterk. Dat de Atheners later beweerden dat zij hun staatsinstellingen zelf hadden ontwikkeld en niet van anderen hadden overgenomen, zegt niet zo gek veel. Dat “democratie” niet opduikt in de alleroudste teksten zegt ook weinig, aangezien dat vooral poëzie is en het woord niet past in de diverse metra.
Athene was zeker een democratie. De ontwikkeling is goed gedocumenteerd. Belangrijker is dat we ook weten hoe het systeem bleef functioneren, ook toen de samenleving in haar voegen kraakte aan het einde van de vijfde eeuw v.Chr. De tweede helft van de Peloponnesische Oorlog verliep zeer moeizaam – Athene zou de oorlog verliezen – en er was zelfs een oligarchische staatsgreep, maar de volksvergadering werd hersteld en voerde consistent oorlogsbeleid. Uiteindelijk overleefden de democratische instellingen tot de late vierde eeuw,
Daarna werden ze afgeschaft. Het zou interessant zijn eens te lezen over het voortleven van de democratische mentaliteit in de postdemocratische derde eeuw v.Chr. Daarna (in feite gedurende de hele verdere Oudheid, Middeleeuwen en Vroege Nieuwe Tijd) was “democratie” vooral een soort scheldwoord. Monarchie en een gemengde staatsvorm golden doorgaans als ideaal.
Onze eigen democratie, zoals die in de westerse wereld bestaat, heeft niets met de antieke van doen. Ze wortelt in de middeleeuwse standenvergaderingen. In het graafschap Holland komen daar de waterschappen nog bij. De Europese vorsten hebben zich tegen de standen verzet en meenden als absolute heersers te kunnen regeren, maar in de tijd van de Verlichting kwam men op het idee dat als de absolute soevereiniteit ergens moest liggen, dat bij het volk moest zijn. Een idee dat overigens keurige middeleeuwse antecedenten heeft bij de theoretici van de standenvergaderingen.
Ik fris dit alles even op omdat het misverstand dat “onze” democratie uit Athene zou stammen, steeds weer terugkeert. Het is de moeder van alle fake facts, ontstaan toen de Britten ontdekten dat hun negentiende-eeuwse zee-imperium leek op het Atheense. Het voordeel van de parallel was dat Groot-Brittannië, dat in die tijd op alle punten door Duitsland werd ingehaald, zo in elk geval een soort claim kon leggen op een deel van de Griekse creativiteit.
U zult het fake fact vandaag en morgen wel weer terug horen keren. De Franse president Macron houdt vandaag een toespraak op de Pnyx, de heuvel waar de Atheners ooit de volksvergadering lieten samenkomen. Het eervolle podium is hem gegund en ik gun de Grieken hun media-aandacht, maar bedenk: onze democratie is ontstaan in de Middeleeuwen. Ik weet niet wat Macron zal gaan zeggen, maar als hij verwijst naar het ontstaan van de Europese democratie, zou hij beter kunnen spreken op de plek waar Europa’s eerste vergadering van de Staten-Generaal in 1302 plaatsvond: in Parijs, in de Notre Dame.
Het Gemeenlandshuis van het Hoogheemraadschap van Rijnland in Leiden mag natuurlijk ook.
Prachtig verhaal, Jona. Dank daarvoor!
Even een nuance: degenen die gedurende de middeleeuwen de waterschappen bestuurden hadden geen enkele invloed op de regering van het graafschap of bisdom. Zij kwamen als instantie in actie als het water dreigde en om te voorkomen dat dat mis zou gaan organiseerden ze een paar keer per jaar schouwen. Daarbij waren de verantwoordelijken, heemraden en op den duur ook de dijkgraaf, gerechtigd boeten uit te delen. De verantwoordelijken waren louter rijke boeren en de dijkgraven waren meestal heer van een binnen het waterschap gelegen ambacht. De laatste had misschien contacten met de grafelijke of bischoppelijke raad, maar alleen bij aanleg van een doorgaande dijk, sluizen of een dam werd er contact opgenomen met de centrale ‘leiding’, die zulke waterwerken moest goedkeuren. Dat mensen in een kwetsbaar gebied zelf beslisten over hun veiligheid mag democratisch lijken en termen als ‘polderen’ hebben opgeleverd, maar dat is wel een anachronisme.
Dat weet ik Henk, maar dit stukje gaat erover dat ons staatsbestel niet uit Griekenland komt. Het gaat niet werkelijk over waar de democratie wél vandaan komt, al noem ik twee plekken waar méér is gebeurd dat voor ons betekenisvol is dan de Pnyx.
Ik zeg alleen maar dat dat voorbeeld van de waterschappen niet echt klopt, want dat dat nou niet bepaald democratische instellingen waren. De standenvergaderingen aanvankelijk trouwens ook niet.
helemaal eens!
weer een prachtig verhaal!
Hoi Jona, Hoewel ik het stuk in hoofdlijnen toejuich toch een kleine kanttekening. Het betreft je zin: “Athene was zeker een democratie.” Athene was zeker gedurende het merendeel van de z.g. klassieke periode grotendeels ‘democratisch’, maar pas na ca. 508 v.C., na de hervormingen van Kleisthenes. Daarvoor regeerden koningen en ook vlak na Kleisthenes had het bestuur nog heel wat oligarchische trekjes. Komt bij dat pas na het instellen van een vergoeding ook iedereen, althans zeker de “stadjers”, zich in de volksvergadering kon laten gelden. Niettemin, zeker in vergelijking met andere ‘poleis’ was Athene overwegend meer democratisch georganiseerd. Blij ben ik met (je poging tot) het doorprikken van de mythe dat wij de ‘democratische erfgenamen van DE oude Grieken zijn’ (een aantal feitelijke onjuistheden in één zin!). Hulde daarvoor.
Als ik het goed lees, gaat het op die eerste Staten-Generaal niet om democratie maar juist om het verstevigen van de machtspositie van de Franse koning ten koste van de paus. Dit conflict heeft deels te maken met belastingen die Filips de Kerk wil opleggen om zijn oorlog tegen het opstandige Vlaanderen te bekostigen. Zo zou je zelfs kunnen stellen dat die eerste Staten-Generaal juist ontluikende democratie (de autonomie van de Vlaamse steden) in de kiem wil smoren. Een Vlaams leger van hoofdzakelijk stedelingen en boeren vernedert enkele maanden later op 11 juli het Franse ridderleger waarbij Pierre Flote de dood vindt.
Je hebt democratie als idee, staatsvorm en politieke cultuur volgens ieder willekeurig handboek van de politicologie. Verdienste van diverse Griekse filosofen is het omschrijven van het idee en het duiden als staatsvorm. Zonder democratisch (politieke) cultuur wordt het echter met de democratie nooit iets.
Deze is maar naar mijn idee ouder dan de Middeleeuwen in onze contreien. De Germaanse thing, waar men voor rechtspraak samenkwam en om andere beslissingen te nemen, is veel ouder. Dat geldt ook voor andere, oudere, vormen van tribale bijeenkomsten. In de beslissing om bijeen te komen om gezamenlijke beslissingen te nemen of recht te spreken liggen de wortels van onze overlegcultuur, onze democratie.
Ik heb vroeger op school geleerd dat de Ding zich in de 8e of 9e eeuw in Scandinavië bij de Vikingen ontwikkelde en meegenomen werd naar andere gebieden (noord- Frankrijk, Britanië, IJsland etc.) waar zich Vikingen vestigden. Beginnen de Middeleeuwen tegenwoordig later of leefde de Vikingen eerder? En is onze polder niet ontstaan voordat we hier met Vikingen te maken kregen?
Zo leerde ik het eerste ook Arno, maar dat was onwetendheid en ook stuk allergie mbt alles wat met Germanen te maken had ivm WO II.
Thing komt voor in het Oud-Engels, Oud-Middelhoogduits en Oud-Fries. Het woord þingą is een Proto-Germaans woord voor ‘bijeenkomen’.
Daarnaast schreef Tacitus in Germania al over de bijeenkomsten. In Duitsland zijn een aantal plaatsen aan te wijzen waar vergaderingen werden gehouden. In Engeland vinden vanaf de zevende eeuw (en wellicht eerder) de zogenaamde Witenagemot plaats.
Op IJsland is in het jaar 1000 op het Althing besloten dat men christelijk zou worden. Het Althing was iets als de algemene vergadering van de grotere boeren die tot besluiten over algemeen belang en over rechtszaken moest komen.
Verder was locaal bestuur in de steden min of meer democratisch – maar misschien minder in Engeland dan in Duitsland.
Ik weet het. Er zijn meer protodemocratische instellingen. Mijn verhaal was meer gericht op “niet Griekenland” dan op “wel Europees”. 😉
Rudmer en Gerdien, dank voor deze informatie! Interessant! Weer wat geleerd!
Toen en nu, Democratie werkt alleen in een beschaafde kultuur althans dat dacht ik….helaas. In het verleden werd en in het heden wordt de democratie in ernstige maten aangetast en corrupt gemaakt door allerlei belangengroepen en” political lobbyist ” die het democratische proces ondermijnen. In de oudheid gebeurde dat ook, een Koning, een Emperor of een Tiran had grote invloed op een democratisch besluit. i.e. er werd gestemd om te overleven. Vandaag in bv Amerika zijn het de invloedrijke lobby’s die de uitkomst van een democratisch besluit corrupt maken, denk aan de NRA ( National Rifle association), de Health Insurance lobby, de Wapen Industrie en “last but foremost” AIPAC de meest invloedrijke political lobby in de USA ! In de lobbies (wandelgangen) van het parlement kan je, je “stem” verhandelen.