Wat is een historisch feit? Het is eigenlijk een dubbele bewering. Om te beginnen is het een bewering over iets dat op een bepaald tijdstip is gebeurd (“op 18 september 1977 nam de Voyager 1 de eerste foto waarop de aarde en de maan tegelijk waren te zien”); daarnaast is het een bewering over die eerste bewering, namelijk dat deze waar is. Mocht u de foto in kwestie willen zien, dan is die hier, maar mijn punt is dat het zo gemakkelijk niet is te bepalen of een bewering over het verleden waar is.
De Warren Commission
Een voorbeeld is de moord op president Kennedy, waarover ongelooflijk veel bekend is. En tegelijk onvoldoende. Al vrij snel nadat Johnson president was geworden, stelde hij de Warren Commission in om onderzoek te doen naar de dood van zowel zijn voorganger als diens moordenaar, Lee Harvey Oswald. De commissie concludeerde uiteindelijk dat er één schutter was geweest. Maar wat deed ze besluiten tot deze conclusie?
De commissieleden hadden een voordeel dat de gemiddelde historicus niet heeft: ze konden veel betrokkenen nog ondervragen. Jackie Kennedy, gouverneur Connally van Texas, zijn echtgenote Nellie, de chauffeur van de auto: ze maakten de aanslag van heel dichtbij mee en spraken elkaar tegen. Er stonden tientallen mensen op het plein waar het gebeurde en ook die spraken elkaar tegen. Elkaar tegenspreken deden ook Oswalds collega’s. Hoe bepaal je dan wie gelijk heeft? Hoe scheid je de overtuigende van de minder overtuigende bronnen van informatie?
Weliswaar is het geweer gevonden waarmee Kennedy was doodgeschoten, weliswaar is vastgesteld dat Oswald het een half jaar daarvoor had aangeschaft, weliswaar zijn de patroonhulzen gevonden, maar niemand heeft gezien dat Oswald er die dag mee rondliep, laat staan dat hij ermee schoot. Sterker nog: zijn collega’s verklaarden dat ze hem hadden zien lunchen op het moment van de moord. Op basis van gegevens uit het Warren-rapport valt óók aan te nemen dat Oswald de moord niet heeft gepleegd.
Een hermeneutisch argument
Uiteindelijk zijn er twee echte argumenten waarom de Warren Commission besloot dat Oswald de moordenaar moest zijn. De ene reden is een inschatting van het karakter van de man: iemand die meende door het leven tekort te zijn gedaan (hij hield een “historisch dagboek” bij), die de Sovjet-Unie had bezocht, die contact had gezocht met de communisten op Cuba en die meer dingen had gedaan die hem verdacht deden lijken. Zo iemand voldoet aardig aan de profielschets van iemand die een president kan neerschieten.
In feite is dit een hermeneutisch argument: we verklaren het verleden door ons in te leven in de actoren en we redeneren dat een persoon als Oswald in een situatie als die waarin deze in het najaar van 1963 verkeerde in staat was tot het plegen van een moord. Het is, zoals wel meer hermeneutische redenaties, geen heel sterk argument. Iemand met contacten op Cuba en in de Sovjet-Unie was immers óók de perfecte kandidaat om de schuld in de schoenen te schuiven.
Concurrerende theorieën
Het tweede argument lijkt een beetje op een bewijs uit het ongerijmde. Er zijn concurrerende theorieën maar die hebben minder empirische onderbouwing. Zo is er een theorie dat er een tweede schutter is geweest, die vanuit een andere richting heeft geschoten op de auto waarin Kennedy zat. Er zijn echter nooit patroonhulzen gevonden of andere werkelijke sporen van de aanwezigheid van zo’n tweede schutter. Zeker, er zijn mensen die iets hebben gehoord maar dat zijn kleine druppels informatie in een zee van conflicterende gegevens. Je kunt ze kiezen als overtuigend bewijs, je kunt ook andere druppels kiezen als overtuigend bewijs.
Uiteindelijk besloot de Warren Commission dat Kennedy door alleen Oswald was doodgeschoten, enerzijds omdat er een plausibele dader was en anderzijds omdat deze theorie empirisch viel te onderbouwen en geen onmogelijkheden veronderstelde. (De door Oliver Stone gepopulariseerde theorie over een “magic bullet” is inmiddels weerlegd.) Perfect is de theorie van de Warren Commission ondertussen niet. Oswalds motief is bijvoorbeeld onbekend gebleven. Deze theorie kent echter van alle theorieën de minste bezwaren.
Wat is een historisch feit?
Dit is hoe veel historische feiten in elkaar steken: er is iets gebeurd maar we kunnen het niet langer waarnemen en we kunnen de betrokkenen zelfs niet meer ondervragen, maar de gebeurtenis heeft een “neerslag” in de vorm van documenten, materiële resten en een reeks gevolgen. Aan de hand daarvan kun je besluiten dat iets is gebeurd (of niet). Maar naar mate je verder inzoomt, wordt het plaatje minder scherp.
Dat is op zich niet erg. Te vaak hebben historici hypothesen opgesteld die later werden bevestigd. Hun aanpak klopt grosso modo wel. De conclusie dat je helemaal nóóit iets weet, is beslist te radicaal.
[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]
Nou kijk ik nogal wat documentaires – waarschijnlijk omdat ik niet zo van fictie hou en omdat de werkelijkheid intrigerend genoeg is- maar de meeste zijn amusement. De kwaliteit en de kwantiteit van overgedragen kennis per documentaire is bedroevend.
Spannende muziekjes daar zijn ze tegenwoordig wel goed in.
-“Spannende muziekjes daar zijn ze tegenwoordig wel goed in.”-
Wat de hersenen niet aankunnen. Of je filtert de muziek weg om naar de verteller te luisteren, of je luistert naar de muziek. Een van beide stoort dan. En inderdaad, zo’n beetje alles is muziek geworden. Met bewegende beelden en een achtergrond verteller als begeleiding. Heb daar ooit een stukje over geschreven. Ref: http://chroom.tpo.nl/2014/07/19/mans-brulding-%e2%99%ab/
Hoi Jona, prikkelende column. Allereerst: ik ben geen historicus en weet niets van methodes. Maar ik denk dat de Kennedy-kwestie een verkeerd voorbeeld is. Zelf vind ik die tweede schutter-theorie niet zo interessant. Wel: was het een complot? Warren cie. concludeerde: Oswald werkte alleen.
House Select Committee on Assassinations (jaren 70) concludeerde: reden om te denken aan een complot.
JFK Act and Assassination Records Review Board jaren 90 concludeerde niets maar zette in op meer openbaarmaking documenten.
Dit najaar worden meer documenten vrijgegeven, met name uit CIA en FBI-hoek. Ik neem niet aan dat daar een smoking gun tussen zit (‘Dit is het hele verhaal’) maar dat deze wel aanknopingspunten bieden voor nader onderzoek door historici en journalisten.
Resumerend: ik denk dat het plaatje in deze casus alleen maar scherper kan worden. Wellicht nooit crystal clear maar komende tijd wel meer inzichten. We kunnen nog inzoomen!
Ik vermoed dat Jona ook wil aangeven dat historici moeite moeten doen uit te leggen waarom iets (voorlopig) de beste conclusie is. En dat je je ervan bewust moet zijn als historicus dat je antwoord gekleurd is/kan zijn door je eigen ervaringen, denkbeelden en de tijd waarin je leeft.
Ik heb twee opmerkingen.
1) Opmerkelijk, dat je het alleen hebt over getuigenissen en onderzoek door de commissie en FBI, maar de Zapruder-film buiten beschouwing laat. Juist die film laat bijvoorbeeld het argument van de tweede schutter duidelijker zien omdat het fatale schot – die waar zijn schedel wordt weggeschoten – van voren lijkt te komen: Kennedy’s hoofd slaat door de kracht van het schot hard naar achteren.
2) Een tweede opmerking betreft je inleiding: op 18 september 1977 nam de Voyager 1 de eerste foto waarop de aarde en de maan tegelijk waren te zien. Die opmerking komt van NASA als ik de link die je geeft volg. Maar dat is niet helemaal juist (en het is opmerkelijk dat NASA dat zegt). De opmerking is wellicht juist als het gaat om de volledige objecten. Maar in 1968 werd de fameuze Earthrise foto gemaakt vanuit de Apollo 8. Ook hier zijn beide hemellichamen in een frame te zien. Alleen is de maan niet volledig te zien.
Getuigenissen zijn altijd betwijfelbaar.
Dat getuigenissen en herinneringen dubieus zijn, is inderdaad waar. Het is in feite wat ik betoog.
Wat betreft het eerste punt: er is sprake van een zogenaamd “jet effect”. Als de kogel van achter inslaat, zuigt ze hersenen en vloeistof met zich mee naar voren. Die blaast er dan aan de voorkant weer uit en dat gebeurt met zoveel kracht dat het hoofd beweegt in de richting van de inslag. Dat Kennedy’s hoofd naar achteren slaat is dus een aanwijzing voor een schutter in die richting.
Het stukje ging overigens niet over de moord op Kennedy maar over de “gruizeligheid” van de gegevens waarop we ons baseren als we een feit proberen vast te stellen. 😉
Ja, die theorie ken ik. En inderdaad, ik snap ook wel waar je stukje over gaat, we gaan dus verder niet over dat onderwerp verder. Maar het feit dat je een feit niet noemt maar hebt over getuigenissen als bepalend vond ik opmerkelijk. De gruizeligheid wordt dus ook bepaalt door de woorden die we gebruiken en door wie die worden gebruikt, vandaar mijn tweede opmerking. Want als NASA dat zegt moet het wel waar zijn. Maar wat ontbreekt is de noodzakelijke toevoeging ‘volledige hemellichamen’.
Ik durf te wedden dat er lang voor de ruimtevaart al een foto bestond van de maan met een stukje aarde erop.
Trouwens, kijk zelf nog even: de voorkant van zijn hoofd wordt weggeblazen, Oswald zou van achteren geschoten hebben.
Over de beweging van JFK’s hoofd zoals te zien op de Zapruder film hebben vele experts zich al gebogen; een menselijk lichaam reageert niet (altijd) zoals je zou verwachten op de impact van een kogel. De Zapruder film is daarom geen bewijs voor een schot van voren. Afgezien daarvan heeft Max Holland met lasertechnologie wat mij betreft bewezen dat het schot daarvoor (de zogenaamde ‘magic bullet’) een ‘straight shot’ van achter was (https://www.youtube.com/watch?v=oyECKcK0uCw). Wat nog niets zegt over of Oswald wel of niet de schutter was natuurlijk.
Alleen over waar Oswald wel of niet zo zijn geweest rond lunchtijd kun je een heel boek schrijven: http://22november1963.org.uk/lee-harvey-oswald-alibi. Gekmakend, maar o zo interessant…
De moord op Kennedy is een historisch feit. De regelmatig terugkerende complotrages – meestal commercieel georkestreerd – zijn dat ook. So what?
Het kan interessant zijn om de methode en motieven te onderzoeken, maar het blijft secundair omdat er niks bijzonders is aan het doodschieten van iemand in de VS en de moord nauwelijks economische of politieke gevolgen had, staand beleid werd immers voortgezet.
Er is geen ‘historische’ reden de moord en de complotten door elkaar te gooien. Dat doen we toch ook niet met de moord op Aartshertog Franz Ferdinand, iets wat wél gevolgen had.
Om het probleem ‘wat is een historisch feit’ duidelijk te maken is de Kennedymoord dus onbruikbaar. Onhandig ook omdat er steevast complotgekkies bovenop duiken >:(
De moord op John Kennedy is een feit, over de toedracht bestaan verschillende feiten (gegeven verklaringen).
Dat geldt ook voor het instorten van de drie Twin Towers, het neerstorten van de MH17, het vaderschap van Wilhelmina van Oranje, de moord op Pim Fortyun, de klimaatschommelingen, politieke en criminele complotten, enzovoort.
“De conclusie dat je helemaal nóóit iets weet, is beslist te radicaal.”
“… maar mijn punt is dat het zo gemakkelijk niet is te bepalen of een bewering over het verleden waar is.”
Wat weet je dan, als je niet kunt bepalen of het waar is?
En hoe weet je dan nu dat het waar is dat helemaal nóóit iets weten beslist te radicaal is? Je legt niet uit waarom dit is, hoe kom je dan tot deze conclusie?
Alles dat je weet over iets is gestoeld op aannames over dat iets. Het enige wat je weet zijn je aannames, en een aanname is noch wetenschap noch waar.
“Te vaak hebben historici hypothesen opgesteld die later werden bevestigd.”
Is dat het onomstotelijke bewijs dat we kunnen concluderen dat we iets weten over het verleden, omdat iemand anders het bevestigd? Dat is namelijk de aard van je argument.
Ik ben benieuwd naar een reactie.
mvg
“Wat weet je dan, als je niet kunt bepalen of het waar is?”
Dan weet je dat je het niet weet. Daarmee valt uitstekend te leven, al kan ik me voorstellen dat het voor de erven-Kennedy anders is.
“En hoe weet je dan nu dat het waar is dat helemaal nóóit iets weten beslist te radicaal is?”
Omdat de methode elders redelijke resultaten oplevert. Er zijn zoveel historische reconstructies juist gebleken dat enig vertrouwen gewettigd is. Klassiek voorbeeld is het chronologische systeem dat op Scaliger terug gaat. Bevestigd door dendrochronologie.
Dat je weet dat je het niet weet lijkt mij vooral voor historici moeilijk om mee te leven. Al die kennis, en de overtuiging dat het zo was, hoe kom je terug bij niet-weten?
Want groeiringen bevestigen toch niet? Het is een iteratie, en dat maakt het aannemelijker, maar je kunt toch niet stellen dat het chronologische systeem dat op Scaliger terug gaat feitelijk juist is omdat er overeenkomsten zijn met groeiringen?
Het lijkt mij dat een systeem uit de 16e eeuw, met de beperkte bronnen en wetenschappelijke inzichten uit die tijd, bijzonder sceptisch benaderd dient te worden.
Mijn vraag blijft: hoe weet je dat een historische reconstructie juist is gebleken? Hoe aannemelijk het ook mag zijn, hoe kan iemand stellen dat iets namaken uit het verleden blijkt juist te zijn? Hoe kan dat blijken als het verleden is geweest, nooit meer terug komt, en niemand kan controleren dat het juist is gebleken? Ik hamer hier op, omdat ik niet de indruk krijg dat u snapt wat u zegt.
mvg
Een interessante discussie.
Ik heb met Jona ook eens een uitwisseling gehad over het weten en bewijzen en zo. Ik ben geen historicus maar wel voldoende wetenschappelijk opgeleid en ik schreef er zelf ook een blog over als een soort antwoord. Vast niet sluitend maar wel een bijdrage: waarheidswaarschijnlijkheid.
@ HansR
Je beschrijft precies mijn bezwaren in je artikel over bewijsvoering.
Eerder meende ik uit dit blog op te maken dat wetenschapsscepsis voorkomen dient te worden. Dat lijkt mij de verkeerde aanpak in bewijsvoering naar waarheidsvinding. Men kan niet sceptisch genoeg zijn, in het bijzonder voor de eigen overtuigingen.
Wat schieten we op als niemand onomstotelijk bewijs heeft, maar wel vliegen worden afgevangen over de onwaarheid van de ander? Ik zie het verschil niet zo tussen religieuzen en wetenschappers, indien ze zich soortgelijk opstellen, denken het gelijk te hebben zonder te zien waar ze zelf de sprong hebben gemaakt van vermoeden naar feit.
Wat mij betreft is er dus te weinig scepsis, en de ene overtuiging inwisselen voor de ander heeft niets met scepsis te maken. Scepsisme staat op zichzelf, wetenschap en/of kwakwetenschap zijn van een andere orde. Indien scepsis veréénzelvigd wordt met kwakwetenschap beseft de wetenschapper niet wat scepsis is, en vraag ik mij af of Lendering de wetenschapsfilosofie terzijde schuift vanuit irritatie over de vermeende onkunde van anderen.
Daarmee wil ik de waarde van geschiedkunde niet afdoen, noch de waarschijnlijkheid van de conclusies of het gedane werk, eerder wil ik het in het juiste perspectief plaatsen.
@HansR @Jona Lendering
Helaas niet interessant genoeg voor Jona om er dieper op in te gaan. Jammer:
“De enige manier om scepsis wérkelijk te bestrijden, is een échte dialoog, waarin je mensen haalt uit hun filterbubbel van eigengelijkversterkende informatie. Je moet daartoe in een persoonlijk gesprek de wetenschappelijke stellingname scheiden van de bezorgdheid”
Dat geldt voor mij zowel als voor Jona, ik hoop dan ook nog steeds vurig dat hij het zwaard oppakt om mijn scepsis te bestrijden.
Ja, eens. Inhoudelijke discussie is lastig. Er is nog veel meer over te zeggen maar dan zal het gauw als aanval worden getypeerd en dus geen zin in. Ik ben er wel een beetje klaar mee, als er vanuit Jona c.s. niets komt.