Nog even over Luther. Ik blogde onlangs al over de curieuze poster en de al even curieuze webpagina van de Evangelische Omroep. Mijn steen des aanstoots was het feit dat ze de reformator presenteerden als de eerste beweger van de Reformatie. Dat is hij evident niet.
Het was in het laatmiddeleeuwse West-Europa algemeen bekend dat de kerk, die op een bepaald moment drie pausen had, dringend toe was aan hervorming. Er was een conciliaire beweging, die de macht wilde leggen bij het concilie, dat als een soort Staten-Generaal moest optreden. Veel van de ideeën die Luther zou uitdragen, zijn al te vinden bij John Wyclif, Geert Groote en Johannes Hus. Er was onderzoek gedaan naar de grondtalen van de Bijbel. Savonarola had de terugkeer naar apostolische armoede verkondigd. Zwingli had benadrukt dat mensen alleen door geloof en genade konden worden gered, en niet door goede werken, waarvoor hij geen aanwijzingen meende te vinden in de Bijbel (maar hij kon natuurlijk niet profiteren van de Dode Zee-rollen, zodat hij Paulus wel verkeerd uitleggen moest). Dat was in 1515, twee jaar voordat Luther met zijn vijfennegentig stellingen een geleerde discussie opende. In 1520 zou Luther breken met Rome. Niet als eerste, al is dat een beetje een kwestie van definitie, maar in elk geval met ideeën die nauwelijks nieuw waren te noemen.
Mijn punt is: Luther was onderdeel van een proces dat al veel eerder had ingezet. Zijn verdiensten als megafoon van de hervorming en als vertaler staan buiten kijf, maar je kunt hem niet aanduiden als de “eerste beweger”. In feite gaat het hier om de rol van het individu als verklaring van de geschiedenis. Dat is een oude bekende, waarin twee paar begrippen tegenover elkaar staan.
Het ene begrippenpaar is dat van ontologisch individualisme en ontologisch holisme. Dit zijn sjieke woorden om aan te geven dat er alleen individuen zijn of dat er ook iets bestaat dat groter is dan het individu. Ik denk dat processen als verstedelijking, staatsvorming, ontkerkelijking en alfabetisering én goed te documenteren zijn én eigenschappen hebben die niet zijn te herleiden tot individuele betrokkenen.
De discussie flakkert soms nog weleens op, maar in elk geval de eindexamentermen van het Nederlandse geschiedenisonderwijs veronderstellen dat er meer is dan alleen het eenzame individu. Hetgeen ons brengt bij het tweede begrippenpaar: methodologisch individualisme versus methodisch collectivisme. Dit keer gaat het om de vraag of zo’n bovenindividueel iets – een structuur, een proces – ook gebeurtenissen kan bewerken. Anders geformuleerd, gaat er causale werking van uit?
Een methodisch individualist zou kunnen beweren dat de Eerste Wereldoorlog begon doordat Gavrilo Princip in Sarajevo de Oostenrijkse kroonprins Franz Ferdinand doodschoot. Dat is in elk geval hoe het “op deelnemersniveau” is ervaren. Maar het is op zijn best een deel van het totale plaatje. Zo speelde eveneens een rol dat de grote mogendheden destijds diplomatie steeds meer gingen beschouwen als een zero sum game (waarin de winst van de een het verlies was van de ander): een proces dus waarin steeds minder waarde werd gehecht aan het idee dat je ook allebei profijt kon hebben van een overeenkomst. Een ander punt is dat steeds grotere delen van de wereld door de koloniale machten waren verdeeld, waardoor er steeds minder koloniën te verdelen waren die konden dienen als bliksemafleider voor spanningen in Europa. Nog een proces dus, bovenindividueel, dat helpt verklaren waarom het in 1914 gruwelijk verkeerd ging.
Dit geldt ook voor het proces van afbrokkelend kerkelijk prestige in de Late Middeleeuwen. Wat de motor achter dit proces ook moge zijn geweest, het was in elk geval niet Luther.
Dat de EO hem desondanks typeert als “eerste beweger” betekent dat men in feite een vroeg-negentiende-eeuwse visie heeft op de rol van “grote mannen” in de geschiedenis. Dit is te absurd voor woorden. Het is alsof de EO niet op de hoogte is van het bestaan van atomen, non-euklidische meetkunde, plantencellen, de hoofdwetten van de thermodynamica, de erfelijkheidsregels van Mendel, de wetten van Maxwell, de Van der Waals-krachten, virussen, radioactiviteit, kwantummechanica, relativiteitstheorie, supergeleiding en nog zo het een en ander. Ongetwijfeld nemen de mensen van de EO die inzichten wél serieus, dus waarom negeren ze ruim anderhalve eeuw geschiedwetenschap?
[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]
Er is een uitdrukking: de tijd is er rijp voor. B.v Als Einstein de relativiteitstheorie niet had opgeschreven, dan had iemand anders dat gedaan, b.v. Lorentz, die onmiddellijk snapte wat Einstein bedoeld en hoe belangrijk dat was. Maar het was Einstein en de theorie staat op zijn naam. Maar als Luther de relativiteitstheorie had opgeschreven, dan had niemand die gesnapt, en was die onopgemerkt gebleven. Luther deed iets anders waar zijn tijd wel rijp voor was, en dat had enorme effecten in de – bij wijze van spreken – oververzadigde oplossing van maatschappelijke onrust (b.v. klimaatverslechtering, enorme inflatie door het zilver uit Amerika) Effecten die hij zeker niet voorzien had en waarschijnlijk niet gewild. maakte het leven er niet makkelijker op. Zo’n toestand is chaotisch (in wiskundige zin) en oorzaak-gevolg relaties bestaan daarin niet: wat er gaat gebeuren is volstrekt onvoorspelbaar, en kan alleen achteraf plausibel gemaakt worden.
Maar het was Luther’s steen in deze vijver, en niet die van Zwingli of Savonarola, die de beweging op gang bracht die we nu de reformatie noemen. Als hij dezelfde steen 50 jaar eerder had geworpen, dan was er vermoedelijk niets gebeurd. En het had ook net goed zo kunnen lopen dat het de steen van iemand anders geweest was die tot vergelijkbare – of misschien wel heel andere – ontwikkelingen had geleid.
Toch is het overzichtelijk en ook wel terecht om Luther als de eerste hervormer op te voeren.
Jacob Krekel
Er bestaan oorzaak-gevolg relaties in chaos theorie in de wiskunde. Bij chaos theorie gaat het om extreme afhankelijkheid van de begintoestand, de rest is deterministisch.
Voor wie is het dan overzichtelijker? Voor het klootjesvolk of de wetenschapper? Ik dacht nou juist dat deze blog over de geschiedenis als wetenschap gaat.
“eigenschappen hebben die niet zijn te herleiden tot individuele betrokkenen”
Tijd om weer eens naar de natuurkunde te kijken. Laten we eens water nemen, een stof die eenieder welbekend is. Niet alle eigenschappen van water zijn te herleiden tot individuele watermoleculen. Water is vloeibaar. Het is onzin in de meest letterlijke betekenis van het woord om te stellen dat een enkel watermolecuul dat ergens in de ruimte rondzwerft bij de juiste snelheid vloeibaar is. Vloeibaarheid verwijst niet naar individuele moleculen. Vloeibaarheid verwijst naar interactie van moleculen – hoe ze zich verhouden tot elkaar.
Dat is in de geschiedkunde hetzelfde. Luther leefde niet in zijn eentje op een eiland. Hij had te maken met andere mensen. Ze beïnvloedden elkaar. Verstedelijking enz. zijn daar voorbeelden van.
Wil je water goed begriijpen dan moet je zowel de individuele eigenschappen van watermoleculen kennen als hun interactie.
WIl je de reformatie en de Eerste Wereldoorlog goed begrijpen dan moet je zowel de individuele mensen kennen als de wijze waarop ze zich tot elkaar verhielden – hun interactie. Ja, van die interactie gaat een causale werking uit. Van een enkel watermolecuul wordt niemand nat, van vele watermoleculen die de structuur genaamd druppel vormen wel. En omdat druppel en slachtoffer naar elkaar toe moeten bewegen is er nog sprake van een proces ook.
Luther als eerste beweger is net zo onzinnig als de eerste watermolecuul die je hoofd raakt.
“Ongetwijfeld nemen de mensen van de EO die inzichten wél serieus.”
Twijfelachtig. Creationisten houden meestal niet van quantummechanica (probabilistisch) en jonge aarde creationisten niet van relativiteit (de Oerknal komt daar vandaan).
(1)
Die natuurkundige vergelijking zweefde me vannacht ook voor de geest maar ik kon het nooit zo helder zeggen. Dank je wel.
(2)
Ik wilde eigenlijk niet beginnen over het creationisme. Ik hoop op een reactie van de EO (hebben ze ook op het eerste stukje gegeven) en ik wil ze niet in de positie brengen dat ze denken “ah, het seculiere standaardriedeltje, laat maar zitten”.
Met Luther begon de reformatie, omdat men er in Duitsland er genoeg van had om mee te betalen aan de bouw van een belangellijk dure basiliek in Rome door middel van aflaten. Hij werd daarom door Duitse vorsten gesteund. Er bestonden al protestanten zoals bijvoorbeeld vanaf ca 1200 de Waldenzen. De EO heb ik in de jaren 70 leren kennen als ontkenners van de evolutietheorie. Dat er rare dingen over mijn vakgebied natuurkunde worden beweerd ben ik gewend. Kortom niets om over op te winnen.
De vraag is wel of we het hier moeten hebben over één proces dat we kerkhervorming noemen of een reeks van afzonderlijke processen die vooral met elkaar gemeen hebben dat de hervormers ergens kritiek op hadden (een doctrine, de kerkelijke weelde, een bepaalde paus, het pausdom in het algemeen). Franciscus van Assisi en Domenico de Guzman waren ook kerkhervormers die kritiek hadden op de rijkdom van de kerk en de spirituele armoede. De pausen in de vroege dertiende eeuw ging echter prudent om met deze hervormers en maakten ze daarmee onderdeel van het systeem. De Franciscaanse en Dominicaanse orden werden erkend, hun oprichters snel heilig verklaard en voor de dertiende eeuw voorbij was, zaten er Franciscaanse en Dominicaanse pausen op de troon van Sint Pieter. Wie een eeuw na de dood van Franciscus of Dominicus een Franciscaanse of Dominicaanse kerk bezocht en daar alle pracht en praal aanschouwde, kon zich al nauwelijks meer iets voorstellen bij het begrip ‘bedelorde’. Bewegingen als de Fraticelli, die wél strikt vasthielden aan het armoede-ideaal van Franciscus, werden in de ban gedaan. De Dominicanen gingen de kerkelijke inquisitie leiden. Wie de balans opmaakt, kan constateren dat er weinig veranderd was.
Zo kun je ook naar andere hervormers kijken. Erasmus leverde met ‘Julius exclusus e coelis’ vooral kritiek op de persoon van oorlogszuchtige Julius II, niet op de positie van de paus als zodanig. Savonarola, een Dominicaanse monnik, bouwde voort op eerdere ideeën en armoede-idealen van zijn orde, maar zijn invloed buiten Italië was nihil en de Kerk wist hem op tijd uit te schakelen. Johannes Hus eindigde op de brandstapel, mede door toedoen van de ‘derde paus’, de ‘Pisaan’ Johannes XXIII (wiens naam en nummer vervolgens eeuwenlang besmet zijn geweest). De Hussieten scheurden uit elkaar en wat ervan overbleef werd weer in de moederschoot van de Kerk opgenomen. Ik denk dat we het belang van de Conciliaire beweging ook niet moeten overschatten. Die was na het Concilie van Basel (1431-1449) alweer over haar hoogtepunt heen. De vergelijking met de pas in 1464 bijeengekomen Staten-Generaal is in dat opzicht wat anachronistisch.
Kortom, je zou kunnen concluderen dat sprake was van een reeks hervormingsprocessen waarbij achtereenvolgende pausen en hun aanhangers (kardinalen, maar ook Europese vorsten die niet op verandering zaten te wachten) de geest steeds weer min of meer in de fles wisten te krijgen. Met Luther (en Calvijn) was dat niet het geval. ‘Eerste beweger’ is dan inderdaad te veel eer, maar beweger die bepaald meer bereikte dan zijn voorgangers vind ik te verdedigen, zeker voor wat betreft Duitsland, Scandinavië en de Lage Landen.
Overigens vind ik het wat merkwaardig dat mijn opmerking onder het vorige Luther-stuk is verdwenen.
Dat die opmerking is weggehaald, is omdat ik de voorgestelde correctie (Pisa) heb doorgevoerd. Soms pas ik de tekst aan en laat ik de discussie staan. In de wat belangrijker stukken streef ik ernaar een solide tekst te hebben zonder comments die kunnen afleiden. Uiteindelijk wordt deze blog vooral gelezen door mensen die hier via Google komen. Als het gaat om wat lastiger materie, moet de tekst maximaal duidelijk zijn. In andere gevallen is de discussie belangrijker. Een echte grens tussen die twee valt niet te trekken.
“Ik hoop op een reactie van de EO (hebben ze ook op het eerste stukje gegeven)”
Wat zeiden ze?
Ze legden uit dat het onderdeel was van een serie, dat was alles. Niet echt een antwoord, maar voldoende om te vertrouwen op wat goede wil.
Luther’s ideeën waren niet nieuw, die gingen al lange tijd rond. Luther zelf noemt bijvoorbeeld Wessel Gansfort als een grote inspirator. Maar Wessel opereerde in het academische niveau. Terwijl hij de absolute autoriteit van de Paus ontkende, was hij wel persoonlijk bevriend met de Paus. Politiek werd hij door de Bourgondische Bisschop van Utrecht beschermd tegen de Inquisitie.
Maar Luther brak uit het academische niveau en betrad het hoogste politieke platform, de Rijksdag, waar hij zijn ideeën openlijk onderschreef, zodat de hele zaak onherroepelijk escaleerde.
Luther’s bijdrage was dus niet theologisch, maar politiek.
Jona Lendering, met alle respect, springt verder dan zijn polsstok lang is. Er is nergens sprake van een ‘eerste beweger’.
Of het draait om mensen of om processen is een ideologische vraag. Persoonlijk vind ik mensen in laatste instantie interessanter.
Kijk nog even naar het citaat in het plaatje bovenaan, wil je?
Een artikel waar ik over het algemeen mee kan instemmen, maar ik heb wel twee opmerkingen: (1) de simpelste: Luther brak niet met Rome maar Rome brak (officieel) met Luther: deze werd in 1521 geëxcommuniceerd door paus Leo X. (2) Natuurlijk was Luther niet de ‘eerste beweger van de Reformatie’ (een term jatten van Thomas van Aquino vind ik, zeker in dit verband, niet bepaald chique), maar Luther was wel degene waardoor de toenemende spanningen in de kerk van Rome escaleerden. In hoeverre dat door zijn persoon en daden kwam is de vraag, maar hij acteerde (inderdaad) wel op een bodem die al vanaf de volle Middeleeuwen was gelegd. Als Luther er niet was geweest had er waarschijnlijk een evolutie in de kerk van Rome plaatsgevonden en niet een revolutie.
Hoe moet ik me die evolutie dan voorstellen? Als je ziet hoe weifelend en weinig doortastend de reactie van de Kerk van Rome was op de ontwikkelingen mét Luther, dan is het toch moeilijk voorstelbaar hoe er hervormd zou zijn zónder Luther. In wezen heeft de Kerk bijna twintig jaar gewacht voordat er iets van een reactie kwam. Paus Julius II had de Kerk met zijn oorlogen en nieuwbouw van de Sint Pieter financieel aan de rand van de afgrond gebracht. Paus Leo X maakte dat alleen maar erger en onderschatte stelselmatig waar Luther mee bezig was. Dat gold ook voor zijn opvolger Adrianus VI, de enige Nederlandse paus. Die wilde wel hervormen, maar kon het niet. Hij was als ‘barbaar uit het noorden’ diep gehaat bij eigenlijk iedereen in Rome en overleed al na een jaar. Clemens VII kwam uit Florence en had als tiener waarschijnlijk nog gejuicht om de dood op de brandstapel van Savonarola. Hij had in theorie de Reformatie nog de kop in kunnen drukken, maar dan had hij wel van de diensten van Keizer Karel V (keizer van het Heilige Roomse Rijk) en Koning Hendrik VIII van Engeland, auteur van een werk tégen Luther, gebruik moeten maken. Beiden jaagde hij tegen zich in het harnas. De gevolgen zijn bekend: troepen van Karel V plunderden in 1527 Rome en Hendrik VIII begon zijn eigen Church of England, overigens volledig in de Roomse traditie.
En terwijl de Turken via het katholieke Hongarije richting Wenen denderden en de katholieke machten vooral met elkaar in de clinch lagen, kon de Reformatie zich verder ontwikkelen. Pas in 1536 gaf Paus Paulus III opdracht aan een commissie om de misstanden in de Kerk in kaart te brengen. De commissie bracht in maart 1537 haar verslag uit, bijna 20 jaar na Wittenberg. Het verslag lekte uit, werd in het Duits vertaald en ging diende vervolgens als protestants propagandamateriaal tégen de Kerk van Rome. Pas in 1545 werd het Concilie van Trente bijeengeroepen om over kerkhervorming te praten. Als dit het resultaat is van een geschiedenis mét Luther, kan ik me moeilijk een evolutie in de Kerk voorstellen zónder Luther.
En Thomas had het begrip weer ‘gestolen’ van Aristoteles. Wikipedia: “”The unmoved mover (Ancient Greek: ὃ οὐ κινούμενον κινεῖ,[1] ho ou kinoúmenos kineî, “that which moves without being moved”) or prime mover (Latin: primum movens) is a concept advanced by Aristotle as a primary cause or “mover” of all the motion in the universe.”
Helemaal met je artikel eens, Jona.
Toch staat er in de Volkskrant van vandaag weer een ongenuanceerd bericht over Luther als gangmaker van de Hervorming:
https://www.volkskrant.nl/binnenland/morgen-is-het-precies-500-jaar-geleden-dat-maarten-luther-de-reformatie-in-gang-zette~a4526088/
Gelukkig worden de hatelijke kanten van Luther, m.n. zijn virulent anti-semitisme ook besproken. Maar er wordt gezwegen over de eerdere reformatiepogingen.
Het heeft trouwens lang geduurd voordat de protestantse kerken die hatelijke kant van Luther hebben erkend.
De reconstructie van het verleden is niet eenvoudig in te delen in ontologische individualisme& methodologisch individualisme versus ontologisch holisme & methodologisch collectivisme. Dit zijn tegenpolen en veel te zwart-wit. Geen historicus of sociaal-wetenschapper kan om structuren heen, hetzelfde geldt voor de inbreng van individuen. Waar je wel in kunt verschillen is welk gewicht je toekent aan structuur en individu. De individuele handelingen van Luther zijn deels voortgekomen uit een bepaalde structuur, proces zoals u wilt, maar binnen deze structuur zijn individuele handelingen mogelijk.
We kunnen dus verschillen welke inbreng Luther heeft gehad in het proces wat Reformatie wordt genoemd. Maar dat is volgens mij niet het probleem. Het probleem zit hem in welke definitie we geven aan het proces, dwz aan begrippen als Reformatie en protestanten. Als je de Reformatie laat beginnen in begin zestiende eeuw ( met het ontstaan van een aantal protestantse goddiensten) dan klinkt eerste beweger niet eens zo verkeerd. Zie je de Waldenzen of Jonn Wycliff als eerste bewegers, dan geef je het proces een een hele andere betekenis, namelijk kerkhervormers. In geval van dit laatste sluit je Luther niet uit, maar is hij juist één van de vele.
Als je Reformatie ziet als ontstaan van de protestantse godsdienst zoals de EO dat doet, dan begint het met Luther. Alle andere kerkhervormers daarvoor zijn gewoon katholieke kerkhervormers binnen de katholieke kerk en geen protestanten.
Zolang we dezelfde woorden gebruiken voor verschillende procesen blijven we langs elkaar heen praten. Mischien is het beter om eerst af te stemmen/ te achterhalen of we onder een aantal definities het zelfde verstaan
Ps. Het kan geen kwaad om kwakgeschiedenis eens te definiëren, voordat het een te hoog inflatiegehalte krijgt.