Als een straatventer ben ik rondgegaan om uitgeverijen te overtuigen dat ze echt een vertaling van het geschiedwerk van de Grieks-Romeinse auteur Herodianos moesten publiceren. Het is een van de aardigste teksten uit de oude wereld en er lag al een prachtvertaling door M.F.A. Brok, die weliswaar geactualiseerd moest worden maar ook een degelijke basis vormde voor een opgepoetste heruitgave. Pas toen ik het project voor de tweede keer plugde bij Athenaeum – Polak & Van Gennep, stemde men er daar mee in. Vincent Hunink – full disclosure: ik werk geregeld met hem samen – heeft de vertaling van Brok herzien en het is een prachtige tekst geworden, ingeleid door de Nijmeegse oudhistoricus Olivier Hekster.
Herodianos’ boek heette oorspronkelijk Geschiedenis van het Keizerrijk sinds Marcus Aurelius. De beschreven periode is die van keizer Commodus (r.180-192), het vijfkeizerjaar 193 (ik blogde er al eens over), Septimius Severus, diens ruziënde zonen Caracalla en Geta, een intermezzo ten tijde van keizer Macrinus, vervolgens Heliogabalus en Alexander Severus, generaal-keizer Maximinus en het zeskeizerjaar 238. Deze jaren vormden de nabloei van het vroege Romeinse Rijk. Hierna begon een overgangsfase waaruit een heel ander Romeins Rijk zou voortkomen. Herodianos, die in Rome woonde tijdens de door hem beschreven gebeurtenissen, zag de aanzetten tot deze crisis.
Althans, zo kun je de tekst lezen. En inderdaad: de gebeurtenissen zijn spectaculair en suggereren dat de desintegratie van het wereldrijk had ingezet. Een keizer die zijn broer uit de weg ruimde, een kind-keizer, een grijsaard op de troon, een religieuze dweper: ze komen allemaal langs. Plus de burgeroorlogen van een vijfkeizerjaar en een zeskeizerjaar. Met uitzondering van Marcus Aurelius blijken alle machtshebbers leugenaars. Misschien wel het ergste – althans in de ogen van de Romeinse bestuurlijke en ambtelijke elites – was dat er meer macht lag bij de keizerinnen dan ooit eerder het geval was geweest. Verder een geduchte nieuwe vijand in het oosten, de Sassanidische Perzen, en als klap op de vuurpijl het steeds onrustigere Romeinse stadsproletariaat.
Herodianos’ beschrijvingen van straatgevechten zijn huiveringwekkende hoogtepunten uit zijn geschiedwerk. Hier is een beschrijving van een uit de hand gelopen politionele actie.
In gevechten van man tegen man legde de massa het af tegen de soldaten. Daarom klommen de mensen op de daken en bekogelden de tegenpartij met dakpannen en stenen en stukken aardewerk, en maakten zo veel gewonden. De soldaten durfden niet naar boven te klimmen, omdat ze de weg niet wisten in de huizen en alle deuren in woningen en winkels dicht zaten. Daarom richtten zij zich op houten balkons, waarvan er in Rome veel zijn, en staken die in brand. Maar de huizen stonden er dicht op elkaar met een aaneenschakeling van houtwerk, waardoor een groot deel van de stad gemakkelijk ten prooi viel aan het vuur. … Een massa mensen kwam om in de brand: zij konden niet vluchten, het vuur versperde hun de weg. Het totale bezit van rijke families werd geplunderd, waarbij criminelen en volk van laag allooi zich mengden onder de soldaten om mee te kunnen doen. (7.12.5-7)
Het beeld dat Rome aan het wegglijden was, blijkt ook uit Herodianos’ inleiding. In de twee eeuwen voor Commodus’ troonbestijging waren er
niet zo’n snelle opeenvolging van regeringen [geweest], niet zulke hachelijke situaties bij opstanden en buitenlandse oorlogen, niet zoveel onrust in de provincies, zoveel verwoestingen van steden in eigen land en in vele door barbaren bewoonde gebieden, niet zoveel aardbevingen en epidemieën, niet zulke schokkende en vroeger zelden of nooit vermelde wendingen in de levensloop van pretendenten of keizers. (1.1.4)
Crisis dus. En zo noemde vertaler Brok zijn boek dus: Crisis in Rome. Hunink noemt het Donkere wolken boven Rome en donkere wolken hangen er ook op het omslag. Ik zou het cliché zelf niet hebben gekozen en heb even overwogen om Hunink Gore Vidals The Smithsonian Institution cadeau te doen, waarin de donkere wolken een herhaalde grap zijn, maar ja – de lectuur van het late werk van Vidal, dat kun je zelfs je ernstigste vijanden niet aandoen. Laat staan een gewaardeerde classicus die van een geliefde tekst een mooie vertaling heeft gemaakt.
Maar alle gekheid op een stokje: ik ben er zo zeker niet van dat het wel echt een crisis is die Herodianos’ beschrijft, zelfs als hij die indruk in de inleiding wil wekken. De in de inleiding aangekondigde ilias van rampen blijft in feite achterwege. Donkere wolken boven Rome bevat bijvoorbeeld geen grote buitenlandse nederlagen. Ook ontbreken de seksuele uitspattingen die antieke auteurs vaak vermelden om te bewijzen dat heersers zichzelf niet beheersten en dus ongeschikt waren om over anderen te heersen. Herodianos’ beschrijving van Heliogabalus, wiens Syrische religie slecht aansloot op het Romeinse decorum, is een stuk positiever dan het intens negatieve beeld dat we aantreffen in teksten als de Historia Augusta en de Romeinse Geschiedenis van Cassius Dio. Zoals ik het zelf zie is Herodianos een pessimistische observator die zijns ondanks niet kan verbergen dat de situatie minder dramatisch was dan hij haar inschatte.
Ik zal niet beweren dat Herodianos behoort tot de allergrootste antieke auteurs, maar hij heeft veel kwaliteiten. Hij weet een goed verhaal te vertellen, houdt de vaart erin, beperkt het melodrama en dringt zich niet aan zijn lezers op. Het gaat om het verhaal, niet om hem. Eén van de gevolgen is dat hedendaagse oudheidkundigen geen flauw idee hebben van ’s mans herkomst, maatschappelijke stand of werkzaamheden. Echt erg is dat niet: ook onbekende auteurs kunnen spannende boeken schrijven en Donkere wolken boven Rome is een fijn voorbeeld.
***
[Iedereen wenst elkaar maar prettige kerstdagen en een gelukkig nieuw jaar. Ik dacht: ik doe er gewoon iets voor. Vandaar bovenstaand leesadvies om bij te dragen aan de kwaliteit van uw 2018.]
“de situatie minder dramatisch was”
Eén van de dingen waar mensen moeite mee hebben is het onderscheid tussen absoluut en relatief. Om een hedendaags voorbeeld te geven: Nederland heeft net een crisis achter de rug. Die stelde niets voor vergeleken bij de crisis van de jaren 1930. Daarom was het nog wel een crisis.
Het staat wel vast dat het Romeinse Rijk in de Derde Eeuw te maken had met problemen die het voordien niet had of veel gemakkelijker kon oplossen. Dat is een crisis. Onze wijsheid achteraf vertelt ons dat de crisis niet ernstig genoeg was om het Rijk uiteen te doen vallen; voor de ene helft gebeurde dat twee en een halve eeuw later en voor de andere moest men nog veel langer wachten. Maar dat konden de mensen die er midden in zaten niet goed weten met de kennis die zij bezaten.
Ik denk dat Herodianus had kunnen weten dat hij de grote woorden die hij in zijn inleiding gebruikt, niet helemaal waar maakt. Dat gezegd zijnde, je hebt gelijk dat de eigen perceptie niet per se samenvalt met de realiteit. De objectieve werkelijkheid – wat dat ook moge zijn –
is immers niet per se de werkelijkheid die er voor ons welbevinden het meest toe doet.
Dank voor deze leestip; ik heb het boek meteen gekocht. Het lijkt de ideale lectuur voor de jaarwisseling, als donkere wolken zich mengen met de nevel van ontploffend vuurwerk.
Van 235-240 is het mis over de hele noordelijke limes: Franken, Alemannen, Gothen, Quaden, Sarmaten, Daciërs en Sassaniden overschrijden de grens met het Romeinse rijk of er wordt oorlog tegen gevoerd. Weliswaar niet allemaal of tegen allemaal tegelijk, maar wel binnen een kort tijdsbestek van een paar jaar. Tel daarbij op de interne machtstrijd tussen keizers en tussen fracties in die periode en het ziet er verre van rustig uit vergeleken met de decennia daarvoor.
Zijn Herodianus donkere wolken niet gewoon een weergave van de periode 235-240?
“Donkere wolken boven Rome bevat bijvoorbeeld geen grote buitenlandse nederlagen.”
Nou, dat lijkt me wat te kort door de bocht. Herodianus vertelt over de Romeinse nederlaag tegen de Parthen eind 217 en de faliekant mislukte campagne van Severus Alexander tegen de Perzen in 231-232. Zelfs als die nederlagen niet totaal waren en vergeleken met wat er na 238 gebeurde minder verstrekkende gevolgen hadden, het blijven grote nederlagen. Macrinus moest een vernederende, kostbare vrede met Artabanus sluiten en Alexander verloor duizenden manschappen. De slechte coördinatie tussen de Romeinse legeronderdelen in de Perzische campagne valt op, met als gevolg dat er één in de pan werd gehakt en twee grote verliezen leden. Herodianus’ verslag van beide Romeinse nederlagen is belangrijk omdat zijn verslag veel gedetailleerder is dan dat van andere auteurs. Als ik het wel heb wordt de Perzische campagne niet eens beschreven door Dio (die valt net buiten de scope van zijn werk) en doet de Historia Augusta net alsof die een Romeinse overwinning opleverde.
Dat Herodianus een pessimistische observator was, geloof ik trouwens wel. Zo noemt hij de verlening, in 212, van Romeins burgerschap aan vrijwel alle vrijgeboren burgers in het Romeinse Rijk niet eens.
mnbo; eerlijk gezegd is de formulering mbt absoluut en relatief een beetje vreemd naar mijn idee.
waarom zou men geen idee hebben van beide begrippen?
wat is het probleem/
jan kroeze
Ik ben het helemaal met Jona eens dat Herodianus een vaardige verteller is, maar toch is het jammer dat we voor deze periode alleen zijn geschiedenis hebben om meer gedetailleerde informatie uit te putten. Ik weet dat we al blij mogen zijn met elke snippertje dat bewaard is gebleven, maar hoewel Herodianus goed op dreef is wanneer hij over de gebeurtenissen in Rome vertelt, zijn beschrijvingen van wat er aan de grenzen gebeurde hebben vaak een nogal fantastisch karakter (het Romeinse leger dat per ongeluk in Ctesiphon aankomt, een veldslag waarbij zoveel sneuvelen dat de strijdende partijen elkaar door grote bergen lijken niet meer kunnen zien en het gevecht af moeten breken, amfibische Britten wier eiland bij vloed onderloopt) en vaak ook een nogal onrechtvaardig karakter (Macrinus krijgt het verwijt dat hij liever in het Oosten zijn baard laat verzorgen in plaats van naar Rome terug te komen, terwijl Herodianus eerst Commodus heeft verweten liever naar Rome te komen dan het bevel over de oorlog tegen de Germanen te voeren). Ik weet wel hoe je dat moet plaatsen, maar in bijna iedere serie over antieke oorlogvoering duiken zijn idiote dromedaris cataphracten wel eens een keer op. Je zou bijna willen dat er bij elke klassieke tekst een gebruiksaanwijzing moet zitten. Overigens is wel duidelijk dat Herodianus van origine een Syriër was, de Syriërs zijn het enige volk dat hij positief beschrijft, de rest zijn een stelletje sufferds.