Waarom zou een toerist in Libanon een bezoek brengen aan Sidon? De havenstad heeft natuurlijk een beroemde naam: het was een van de voornaamste steden van de oude Feniciërs. Er valt echter weinig te bekijken. De koninklijke tombes zijn in de late negentiende eeuw opgegraven door Osman Hamdi, de belangrijkste archeoloog in het Ottomaanse Rijk, en daarom staan de puntgaaf bewaarde sarcofagen in het Archeologische Museum van Istanbul. Sidon heeft verder een gezellige souq, een handvol moskeeën, een zeepmuseum, een kruisvaarderskasteel dat staat in zee en een kruisvaarderskasteel dat staat op een heuvel. Dat is het wel zo’n beetje. Een Palestijns vluchtelingenkamp dat elk jaar slecht in het nieuws komt is voldoende om toeristen te doen besluiten Sidon te mijden.
Dat zal echter snel veranderen want de stad krijgt binnenkort een enorm archeologisch museum. Het leuke is dat het volledig is gewijd aan slechts één opgraving, die buitengewoon rijk is: het terrein van twee voormalige scholen, een college voor protestantse zending en een instituut voor rooms-katholieke missie. De locatie wordt daarom aangeduid als de College-opgraving of Les frères. Ik was er al eens eerder geweest – ik blogde er destijds over – en ben er afgelopen dinsdag opnieuw een kijkje wezen nemen.
Toen de twee scholen werden gebouwd, zo rond 1880, werd hier het kapiteel gevonden van een Perzische zuil. Een betrekkelijk zeldzaam voorwerp, eigenlijk alleen bekend uit de Achaimenidische paleizen in Iran. Een kort onderzoek in 1967 had opgeleverd dat er op deze plaats ook andere vondsten te verwachten waren, maar de stratigrafie leek ernstig te zijn verstoord. Niet vreemd, want hier lag lange tijd de stadsgracht, die in de loop der eeuwen nogal eens is verlegd en uitgebaggerd. Wat hierdoor nog niet was verstoord is verspoeld.
Inmiddels wordt er alweer bijna twintig jaar gegraven door Libanese, Britse en andere archeologen. En het blijkt met die verstoring wel mee te vallen. Sterker nog: de diverse bewoningslagen liggen niet alleen boven elkaar, maar ook naast elkaar. Wie van noord naar zuid gaat, beweegt van het immer fascinerende Chalcolithicum door de Vroege, Midden-, en Late Bronstijd naar de IJzertijd en de Perzische en Romeinse periodes, om te eindigen bij het kruisvaarderskasteel op de heuvel. Het viel te raden dat het museum, voor de helft betaald door de Koeweiti’s, een ietwat scheef van noord naar zuid oplopende kelder zal hebben waarin de resten van de diverse tijdperken te zien zullen zijn.
De College-opgraving leverde niet het eerste bewijs voor bewoning in het Chalcolithicum, maar wel voor overzeese handel. Verder is de Vroege Bronstijd van Sidon nu voor het eerst gedocumenteerd in de stad zelf: al eerder was bekend dát er mensen moesten hebben gewoond, omdat in Egyptische graven in Saqqara en Abydos aardewerk uit Sidon is opgegraven, maar nu zijn hun huizen dus gevonden. Of beter: er is een paleisachtig gebouw opgegraven met minimaal tien kamers, opgetrokken uit natuursteen en tichels. In een keuken zijn de graten gevonden van allerlei vissen – keurig gekaakt. Even verderop lag 160 kilo verbrand graan.
Uit de Midden-Bronstijd dateren een tempel (grotendeels verborgen onder de straat langs de opgraving) en enkele graven waar het botmateriaal is gevonden dat onlangs het nieuws haalde doordat het DNA kon worden onderzocht. De archeologe die ons rondleidde was maar wat trots op alle publiciteit, dus ik heb maar niets gezegd over de twijfels die ik bij de hype heb gehad (en nog steeds heb). Er zijn ook allerlei wapens opgegraven en er waren ook enkele graven van kleuters, bijgezet in amforen.
Uit de Late Bronstijd is een tempel bekend. Dat is een beetje een buitenbeentje. Ik schreef zojuist dat de diverse strata van oud tot jong niet alleen boven elkaar lagen, maar ook naast elkaar, van noord naar zuid. De tempel is echter verdiept aangelegd en doorbreekt daarom de horizontale ordening: het is het meest noordelijke monument.
Ook uit de IJzertijd is een tempel geïdentificeerd die diverse keren is verbouwd. Dit is de Fenicische tijd en een hier gevonden inscriptie, gedateerd rond 800 v.Chr., is interessant: er staat namelijk “de altaren van Abdyahu”. De laatste naam betekent zoiets als “dienaar van Yahweh”. Het suggereert dat de god die we vooral uit Jeruzalem kennen, ook in Sidon werd vereerd, wat natuurlijk te verwachten was. Jeruzalem had in deze tijd, ondanks de vermoedelijke ergernis van de priesters, immers ook zijn Baals en Asjera’s.
Naarmate we zuidelijker in de College-opgraving komen, liggen de vondsten hoger en zijn ze jonger. Uit de Perzische tijd zijn alleen de fundamenten bekend van een klein gebouwtje, uit de Romeinse tijd vooral vondsten die in een put zijn geworpen: slordig vervaardigde terracotta’s, vrijwel zeker gemaakt met het doel om ze meteen weer weg te werpen. Het moet gaan om een vorm van offer, al is de Eerste Hoofdwet van de Archeologie hier van toepassing. Een opvallende vondst is het beeld van een Fenicische priester dat in de Romeinse tijd is gebruikt als plaveisel van een trottoir en op de rug voorzien van een bordspel.
En tot slot is er een massagraf: een middeleeuwse verstoring in het IJzertijdstratum. In twee kuilen lagen allemaal mannen die door geweld om het leven waren gekomen, vaak onthoofd. Sporen van vraat bewijzen dat het gaat om skeletten die, alvorens te zijn begraven, enige tijd aan het oppervlak hebben gelegen als feestmaal van honden en vogels. Ceintuurgespen en een munt suggereren dat het gaat om een slachting die rond het midden van de dertiende eeuw heeft plaatsgevonden. Het gaat vrijwel zeker om de gevechten uit de tijd van de Zevende Kruistocht. Het is bekend dat rond Sidon is gevochten en dat Lodewijk de Heilige enkele dagen na een gevecht arriveerde en de doden persoonlijk begroef. Een ooggetuige meldt dat van de doodgravers alleen de Franse vorst de weerzinwekkend lijkenlucht kon weerstaan.
De opening van het museum staat gepland voor 2019 of 2020.
Het zou prettig zijn geweest als je even had verteld wat Chalcolithicum betekent. Gelukkig is er Wikipedia.
Jona Lendering blijkt zelfs een recidivist: https://mainzerbeobachter.com/2013/06/17/chalcolithicum/