Elke ochtend schrijft Marc van Oostendorp een stukje op Neerlandistiek, de groepsblog van onze neerlandici. Ik weet niet goed meer wanneer ik die blog heb ontdekt maar ben in de loop van de tijd steeds meer gaan waarderen hoe Marc daar ’s morgens de dingen groet. Het lezen van zijn stukjes is zo’n fijne manier om de ochtend te beginnen: kop koffie erbij, mijn eigen computer net opgestart, iets leuks om de geest aan te slijpen voordat de dagelijkse sleur begint.
Vandaag kan ik eens een keer terugschrijven. U leest Marcs stukje, gewijd aan een sonnet van Ida Gerhardt, hier. Het bijbehorende plaatje vindt u hierboven. Vlindervleugels.
Wat u ziet is een afbeelding van de korte kant van een Romeinse sarcofaag, opgegraven in Sidon. Ik denk niet dat het voorwerp afkomstig is uit de Les Frères-opgraving waarover ik een paar dagen geleden blogde; eerder zal deze sarcofaag zijn gevonden langs een van Sidons grote uitvalswegen, óf die naar Beiroet in het noorden óf die naar Tyrus in het zuiden. In elk geval: ik schoot de foto een paar dagen geleden in het Nationaal Museum van Libanon. Waarom het vlindervleugels zijn, heeft Marc al uitgelegd (hier).
En ja, het reliëf staat wat uit het lood. Dat maakt het eigenlijk alleen maar mooier.
[Dit was de 253e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
Mooi! Maar is er enige duiding te geven aan die vleugels? Ik meen begrepen te hebben dat de gelijkschakeling tussen vlinder en ziel er voor Plato niet was, maar dat latere Grieken hem wel legden. De Romeinen ook?
Ik heb werkelijk geen idee. Ik zal even iemand vragen.
Aristoteles was geloof ik de eerste om de vergelijking tussen de ziel en de vlinder te gebruiken (allebei ψυχή).
Hij beschouwde de ziel niet als een aparte entiteit die in ons stoffelijk lichaam huisde en bij de dood het lichaam verliet. Hij zag de ziel als een integraal deel van het lichaam en de dood als een metamorfose (zoals de de ontpopping van een vlinder uit een rups die een cocon) is geworden. Het is een ingewikkelde redenering die uiteindelijk draait om de definitie van het begrip ziel. Zijn definitie werd in de M.E. verworpen door Averroès. Inteerssant aan dat geschrift is dat Aristoteles een bron is voor de presocratische opvattingen over de de ziel
Ik vond een uitgebreide uitleg van zijn opvattingen hierover (vrij moeilijk!) op de volgende site:
https://www.cairn.info/revue-le-philosophoire-2003-3-page-65.htm
Wat interessant is, is dat de vlinder ook in veel andere culturen in verband gebracht wordt met de ziel. Op deze zeer prachtige site staat hierover meer:
http://www.patriciagrange.fr/index.php/symbolisme-du-papillon
Ook interessant:
http://journals.openedition.org/feeries/433
Ik zet dit ook op de site van Marc van Oostendorp.
Dank je wel!
Ik wil er nog even aan toevoegen dat ik Aristoteles’ theorie over de ziel en de metafoor met de vlinder die wegvliegt na de dood toch tamelijk moeilijk vind en ook een beetje fantastisch. Ik las ook dat hij zelf niet zo overtuigd was van zijn eigen theorie.
Anderzijds bekoort Plato’s idee dat het lichaam de kerker is waarin de ziel gevangen zit mij ook niet zo bijzonder. Oorzaak voor veel kwaad, dat dualisme van hem.
Ik vond nog een leuk artikel (niet achter een betaalmuur) :
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0004-282X2017000300176&lng=en&tlng=en
Als je ten minste nog tijd en zin hebt om het te lezen, want je voornemen om het wat rustiger aan te doen, was blijkbaar nogal snel vergeten!
Op de dbnl staat een analyse van Gerhardt’s gedicht door jouw collega Mieke Koenen, ook OIKOS-prijs winnaar, net als jij. Die lijkt mij er heel veel van af te weten. Als grammaticaverzamelaar ken ik haar Latijnse grammatica. Ik moet toch gauw haar Gerhardt- biografie eens gaan lezen. Mijn vrouw vond het een geweldig boek.
Morgen voor mij een paar glazen champagne, geen oliebollen!
In het Grieks woordenboek van Liddell en Scott worden al voorbeelden gegeven bij Homeros en Pindaros, dus Aristoteles was niet de eerste die psyche in deze betekenis gebruikte.
http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=yuxh/
Ik ben het volledig met je eens dat het ‘woord’ al eerder gebruikt werd in de betekenis van vlinder, mot, maar ook in de betekenis van ‘ademtocht, geest, levensprincipe, etc. Ik heb het Lidell en Scott lemma er nog eens op nagekeken en dat klopt.
Maar mij ging het erom dat Aristoteles, voor zover bekend, de eerste was die de ziel als een integraal deel van het lichaam beschouwde, bvb. i.t.t Plato die de ziel als een aparte identiteit ‘huizend’ in het lichaam zag.
Een leuk artikel vind ik: https://www.filosofie.nl/nl/artikel/28817/een-kleine-geschiedenis-van-de-ziel.html.
Maar natuurlijk hebt u gelijk over het gebruik ervan in de zin van vlinder. Overigens is in de dierkunde ‘Psyche’ is een geslacht van vlinders uit de familie van de zakjesdragers (Psychidae), dus een heel specifieke vlindersoort, maar dat is niet relevant voor ons probleem.
De hamvraag is natuurlijk nog steeds: bestaat de ziel en zo ja, wat is de ziel?
In ieder geval, dank voor uw aanvulling!
Zie ook: F. van der Meer, ‘De tweede val der engelen. Het ontstaan ener beeldtraditie’, In:
“Saecula saeculorum, opstellen aangeboden aan C.W. Mönnich (…)”, onder redactie van
S. de Boer en M.B. Pranger, Amsterdam, 1982, 47-97.
Ja, dank je wel.
Beste Jona.
Wanneer we het sprookje in de “Gouden ezel” Amor en Psyghe van Apuleius lezen waar Eros wel vleugels heeft, hij is immers een God en Psyghe slechts de dochter van een koning.
Eros kan n.l. naar de Olympus vliegen wat hij zo nu en dan ook doet Psyghe kan dat met haar vlindervleugels niet, maar het blijft een prachtig beeld dat èèn individu in drie verschillende gedaanten verschijnt: rups, cocon en vlinder? Zij kan niet hoog vliegen, alleen maar bij de aarde zijn,vreugde brengen en van bloem tot bloem fladderen.
Ze moet zich losmaken van het lagere door het hogere te te zoeken al kan zij niet de Olympus bereiken.
Wellicht een klein stapje verder naar de verklaring van de vlinder vleugels.
Wat heeft dit alles toch een prachtige literatuur opgeleverd! Alleen in een poging het onbegrijpelijke begrijpelijk te maken, zijn ons zulke mooie metaforen overgeleverd.
Roger van Bever meldt hierboven, dat hij Aristoteles’ theorie over de ziel en de metafoor met de vlinder die wegvliegt na de dood toch tamelijk moeilijk vindt en ‘ook een beetje fantastisch’. Anderzijds kan Plato’s idee dat het lichaam de kerker is waarin de ziel gevangen zit, hem ook niet zo bijzonder bekoren. Terecht merkt hij daarbij op, dat Plato’s dualisme oorzaak is voor veel kwaad.
Nu ligt in het filosofisch begrip dualisme m.i. sowieso de bron van ‘veel kwaad’ besloten. De vraag of er wel zoiets als een ‘ziel’ bestaat, is wellicht een open deur, maar wel belangrijk om te stellen, als je vindt daar Aristotelo’s en Plato’s ideëen daarover een beetje fantastisch dan wel niet bekoorlijk zijn. Dat klinkt toch echt alsof andere, minder fantastische, ideëen aannemelijker of geloofwaardiger zouden zijn.
Niettemin levert al deze literatuur weer prachtige gedachten op, om die na een lekkere bak snert met roggebrood en katespek bij een knapperig haardvuur en een goed glas door het rookgat te laten verdwijnen…
Iedereen een voorspoedig 2018 toegewenst! Mijn goede voornemen voor dit jaar is mijn goede voornemens van 2017 uit te voeren….
Mij doet de weinig naturalistische vorm der vleugeltjes sterk denken aan van die opwindsleuteltjes om blikken speelgoedpoppetjes in beweging te krijgen, oftewel te bezielen, als het ware; al heb er daar normaal gesproken maar één van.