Rolzegels zijn leuk. Het zijn kleine gesneden stenen die de oude Mesopotamiërs over een document – doorgaans een kleitablet – rolden om het te verzegelen. In feite zetten ze zo hun handtekening. De bovenstaande afdruk is van een zegel dat op stilistische gronden, zo meldde het bordje met toelichting in het museum, valt te dateren in het eerste derde van de vijfde eeuw. Perzisch dus. En dat maakt dit rolzegel de moeite waard.
Gegeven de datering stelt de koning links óf Darius de Grote óf zijn zoon en opvolger Xerxes voor. Of “de koning” in het algemeen. De verslagen tegenstander is echter wat de afdruk interessant maakt: hij draagt een puntgaaf weergegeven hoplietenuitrusting. We hebben dus te maken met een verslagen Griekse tegenstander en dat is nogal specifiek. De interpretatie dat dit “de koning” is, wordt hiermee minder aannemelijk: weliswaar bestaan er afbeeldingen van vorsten die strijden tegen “het kwaad” in het algemeen, maar de Perzen verbeeldden dat vaker door bijvoorbeeld een leeuw.
Het is daarom aannemelijker dat we te maken hebben met een specifieke situatie. Dat komt vaker voor: er is bijvoorbeeld een zegel dat doorgaans wordt uitgelegd als weergave van de herovering van Sidon door de Perzische koning Artaxerxes III Ochos, die de lokale heerser achter zich meeneemt. Voor zover we weten heeft Darius nooit een Griekse heerser verslagen, al hebben zijn generaals wel eilanden in de Egeïsche Zee veroverd en opstandige steden op Cyprus en westelijk Turkije in het gareel gedwongen.
Bij Xerxes ligt dat anders. Die leidde in 480 v.Chr. een grootschalige campagne naar Griekenland en versloeg bij Thermopylai inderdaad een Griekse koning. Als iets te mooi is om waar te zijn, is het vaak ook niet waar, maar bij gebrek aan alternatief is de minst onwaarschijnlijke interpretatie dat we hierboven een Perzische afbeelding hebben van niets minder dan een gesneuvelde Leonidas.
[Als u dacht dat u deze zegelafdruk eerder op deze blog had gezien, dan dacht u goed. Ik heb er eerder over geblogd maar was ontevreden. De lijst met museumstukken is hier.]
Jona, het is toch HET zegel? Trouwens, wij heraldici noemen dat roldingetje het zegelstempel en de afdruk ervan het zegel. Is dat bij oudheidkundigen anders?
Ik heb “zegel” opgezocht in de Van Dale: metalen e.d. stempels leveren “het” zegel op, een papieren (post)zegel is “de” zegel. Dus je hebt gelijk en ik kijk de tekst nog even na.
En ik heb niet anders geleerd dan dat het een rolzegel heet. Het is ook geen stempel, die je stempelt, maar een rol.
Prachtige afbeelding geflankeerd door 2 dadelpalmen?
Komen die voor bij Thermopylae?
Laten we dát beschouwen als artistieke vrijheid. Al heb ik vaak palmbomen gezien in Griekenland, o/a op een strand in Thessalië, dus ik sluit niet uit dat ze hebben gestaan bij Thermopylai. Al liggen eiken en olijfbomen vanzelfsprekend meer voor de hand.
Op de/het ronde zegel staat natuurlijk maar één palm 😁
Nog waarschijnlijker is dat de maker van deze zegelrol nooit in Griekenland was en dus een Perzische boom afbeeldde.
Is er een dwingende reden om de gesneuvelde Griek als Leonidas te zien? Je zou dan toch enige koninklijke kenmerken verwachten, zoals ‘Xerxes’ op dit zegel een kroon draagt. Er zijn wel meer voorwerpen waarop Perzen, inclusief koningen, Griekse hoplieten verslaan (zie bijvoorbeeld http://www.beazley.ox.ac.uk/gems/styles/greco-persian/warfare.htm). De hopliet lijkt hier toch vooral model te staan voor de Griekse vijand in het algemeen.
Wat ook een opmerkelijke prestatie is: de uitrusting van de hopliet klopt heel erg goed met hoe de Grieken zelf de uitrusting van hun hoplieten weergeven. Vaak zijn in zulk soort afbeeldingen de vertegenwoordigers van het eigen volk om begrijpelijke redenen met veel meer kennis van zaken afgebeeld dan de vijand. Hier is het eigenlijk omgekeerd: de Grote Koning draagt het statiegewaad dat volgens Herodotus niet door de Perzen in het gevecht werd gebruikt, en ook de manier waarop de koning zijn wapens vasthoudt is eerder symbolisch dan praktisch.
Overigens wordt er in Griekenland actie gevoerd om die “anti-Griekse, Joodse” dadelpalmen te laten verwijderen.
Nou, een “gesneuvelde Leonidas” is toch echt wishful thinking… Thermopylae is natuurlijk een soort ikoon geworden, maar het zal voor de Perzen indertijd niet meer dan een vervelend oponthoud zijn geweest in hun tuchtiging van de westelijke barbaren. Je kunt van deze voorstelling niet gek veel meer maken dan “de Perzische koning verslaat een (de) Griek”. Als je er toch iets aan wilt hangen dan is de Ionische opstand wellicht een betere kandidaat? Dat was een lange, bloederige affaire, en bovendien op Perzisch grondgebied (in hun optiek, natuurlijk). Het blijft speculatie.
Het probleem is dat noch Xerxes noch Darius bij de Ionische Oorlog aanwezig was. Ook suggereert de Artaxerxes-Sidon-zegel dat historische afbeeldingen bestonden.
Het is altijd verleidelijk romantische identificaties terzijde te schuiven. Debunking oogt altijd serieus. Maar in dit geval vermoed ik dat het, bij gebrek aan alternatieve verklaringen, de overblijvende is.
Debunking oogt altijd serieus…je bent er ook eentje hè…
De mannen van Python hebben me door de dag heen gesleept…Always look…
Bovendien, bij Thermopylae zat er onder de Griekse gesneuvelden een echte koning, Leonidas, bij de Ionische opstand volgens mij niet. Zo’n koning geeft het allemaal in Perzische ogen wat meer cachet. Zij zagen oorlogen namelijk als conflicten tussen heersers, daarom lieten ze Leonidas’ hoofd afhakken en op een speer spiesen, zodat zijn onderdanen zich zodra ze dat zagen over zouden geven, maar dat viel tegen. Ik zag op de BBC een hooggeleerde zwetser (classicus) met droge ogen beweren dat dat hoofd afhakken bewees hoe “shocked” de Perzen waren door die ferme Spartanen, want een hoofd afhakken zou een ongehoorde maatregel zijn. De brave man had blijkbaar nog nooit een Assyrisch relief gezien of Xenofon, Diodorus of Plutarchus gelezen over de slag bij Cunaxa.
Ook zonder de betreffende BBC-uitzending gezien te hebben, het lijkt me dat die classicus dat baseert op Herodotos. Die meldt in 7.238 dat de Perzen dappere strijders doorgaans met respect behandelen, wat het onthoofden van Leonidas ongehoord en ongebruikelijk zou maken. Herodotos kan er natuurlijk naast zitten, maar dan zou je eigenlijk moeten kijken of er kort vóór Thermopylae andere gevallen van onthoofdingen van gesneuvelde aanvoerders bekend zijn. Assyrische reliëfs – je denkt neem ik aan aan Assurbanipal en het hoofd van de koning van Elam –
gaan wel heel ver terug en zijn ook niet direct representatief voor de Perzen, terwijl Cunaxa zich bijna 80 jaar ná Thermopylae afspeelt. Een ander verschil is dat het dáár een broer betrof die zijn oudere broer van de troon wilde stoten, verraad dus.
De vraag blijft of er dwingende redenen zijn de gevallen hopliet als Leonidas te zien. Nu deze – in evidente tegenstelling met de Pers op het zegel – geen kenmerken heeft die hem als koning aanduiden, lijkt me dat vooralsnog niet het geval.
Maar Messalla, dat is precies de inteelt bij een bepaald soort Engelse classici waar ik me zo aan erger: de betreffende hoogleraar baseerde zich uitsluitend op Herodotus, zonder verder te kijken dan diens Griekse neus lang is, terwijl de gewoonte van koppensnellen buiten de Griekse wereld toch redelijk goed gedocumenteerd is. Herodotus verklaart dat koppensnellen als wraak, maar een afgehakt hoofd was voor de opkomst van de fotografie documentatie, in het geval van de Skythen en de Kelten een bewijs dat men in de oorlog zijn bijdrage had geleverd, en in het geval van Zuidwest Azië dat een heerser zijn tegenstander had verslagen. Het was zeker geen uiting van respectloosheid, je documenteert geen bagatel. Als men in Zuidwest Azië 160 jaar eerder en 80 jaar later de hoofden van koninklijke vijanden tentoonstelde, zou je dan toch minstens de mogelijkheid kunnen openhouden dat dat tentoongestelde hoofd van Leonidas onderdeel van een patroon vormt.
Ik wil die mogelijkheid graag openhouden, maar zou dan toch aanknopingspunten willen gebruiken die dichter bij de gebeurtenissen in 480 BCE liggen. Met andere woorden: zijn er voorafgaand aan Thermopylae voorbeelden te vinden waarin een Perzische koning een verslagen en/of gesneuvelde koninklijke tegenstander liet onthoofden? Cyrus versloeg koning Croesus van Lydië, maar van hem is geen onthoofding bekend. Cambyses versloeg Psamtik III van Egypte en daarvoor geldt hetzelfde. Tijdens de Ionische opstand sneuvelde Onesilos, de de facto koning van Salamis op Cyprus. Wederom weten we niets over een onthoofding. Eveneens sneuvelde Eualkides, weliswaar geen koning, maar wel een strategos én een beroemde atleet. Bij mijn weten is er geen bron die zijn onthoofding meldt. Ook van rebellerende en door de Perzen verslagen farao’s als de veronderstelde Psamtik IV en Petubastis (die het ‘verdwenen leger’ van Cambyses in de pan zou hebben gehakt volgens Olaf Kaper) is zo weinig bekend dat ik heel voorzichtig zou zijn met het aannemen van patronen.