Als het gaat om de laatste uren van Jezus’ leven, spreken de evangeliën elkaar op enkele punten tegen. Dat roept vragen op. Als het de tempelwacht was die Jezus arresteerde, begon het allemaal als een intern-Joodse kwestie en was hogepriester Kajafas de initiatiefnemer. Als Jezus echter door Romeinse soldaten werd aangehouden, lag het initiatief bij gouverneur Pontius Pilatus. In het ene geval had Jezus vermoedelijk een religieuze regel overtreden (maar welke?) en in het andere geval werd hij gekruisigd wegens opstandigheid of verraad.
Een andere vraag: stierf Jezus tijdens Pesach (15 nisan) of op de voorbereidingsdag voor Pesach (14 nisan)? Het antwoord op deze vraag helpt, in combinatie met het feit dat het een vrijdag was, om het jaar van Jezus’ dood te bepalen. Als Jezus stierf op Pesach, zoals de drie eerste evangeliën aannemen, dan was het dus vrijdag 15 nisan en die datum kwam voor in het jaar 33. Als Jezus stierf op de voorbereidingsdag, zoals de evangelist Johannes aangeeft, dan was het vrijdag 14 nisan en moet het gaan om het jaar 30. Dit is een situatie waarin conflicterende informatie niet valt te harmoniseren: minimaal een van de twee data is fout. We moeten kiezen en ik voor mij denk dat vrijdag 14 nisan 30 het meest aannemelijk is.
Daarvoor zijn diverse argumenten, die ik u zal besparen, maar één ervan heeft te maken met het feit dat we maar twee bronnen hebben: het evangelie van Marcus, waarop ook Mattheüs en Lukas zijn gebaseerd, en het evangelie van Johannes. Het laatste heeft de interessante eigenschap dat het een andere tekst – Marcus of een afgeleide tekst dus – lijkt te corrigeren (voorbeeld in het volgende stukje). Deze correcties lijken over het algemeen juist, wat de indruk wekt dat Johannes het betere verhaal is.
Kortom, we hebben te maken met tegenspraken en dat betekent dat daar waar Johannes geen reden zag Marcus en afgeleide teksten te corrigeren, het wel ongeveer zal kloppen: Jezus zal zijn verraden, werd als enige gearresteerd, werd op donderdagavond verhoord door de hogepriester, werd op vrijdag berecht door de Romeinse gouverneur en in de loop van de middag geëxecuteerd. Over de details is discussie mogelijk, maar dit is de harde kern. Waarbij nog kan worden aangetekend dat Josephus onafhankelijk van de evangeliën lijkt te zijn als hij vertelt dat de Joodse leiders Jezus bij de Romeinen hebben aangegeven.
Hierboven ziet u hoe George Bandele de rechtszaak voor Pilatus heeft verbeeld. Wat nu precies de reden was waarom Kajafas Jezus daar liet voorkomen, is onbekend. Tijdens het nachtelijk verhoor zou de hogepriester de arrestant hebben gevraagd of deze de messias en de zoon van God was, waarop zou Jezus hebben geantwoord dat hij dat inderdaad was en dat Kajafas de Mensenzoon zou zien zitten aan de rechterhand van God en zou zien komen op de wolken van de hemel. Zijn ondervrager lijkt deze verwijzing naar Daniël 7 als blasfemie te hebben beschouwd, maar wat nu precies het pijnpunt was, is onduidelijk. Het was geen strafbaar feit jezelf als messias te beschouwen – niet één Joodse bron verwijt het Bar Kochba dat hij die claim deed – en dat maakt het allemaal wat vreemd. Tegelijkertijd is voorstelbaar dat Kajafas vlak voor het Pesachfeest, waarbij tienduizenden mensen in Jeruzalem waren, het zekere voor het onzekere nam.
Voor Pilatus lag het anders. Daarover later vandaag meer. Voor het moment laat ik het bij de constatering dat hij Jezus ter dood veroordeelde. Ik wijs er nog op dat Johannes vermeldt dat de rechtszaak plaatsvond in het praetorium, het militaire hoofdkwartier van Pilatus, en dat de Joodse leiders daar niet binnengingen, “want ze moesten het paasmaal kunnen eten en mochten zich daarom niet verontreinigen” (Johannes 18.28). Het is een van die kleine details die het verhaal van Johannes in mijn ogen redelijk overtuigend maakt.
[Wordt vervolgd; op de datum kom ik nog terug – er stond oorspronkelijk een fout die verschillende van degenen die de moeite namen te reageren, hebben gesignaleerd.]
Een belangrijk verschil tussen Johannes en de andere evangeliën is dat Jezus in de eerste drie het lijden ondergaat en daarna wordt opgewekt uit de doden, maar dat hij bij Johannes als het ware zelf de regisseur is van de gebeurtenissen en dus ook uit de doden opstaat. Aangezien qua gebeurtenis het eerste waarschijnlijker is dan het tweede, staat Johannes als het erom gaat wie het beste weergeeft wat er feitelijk gebeurd is, al met 3-0 achter.
Verder is Johannes pas aan het einde van de eerste eeuw voltooid. Of verschillen met de andere evangeliën een correctie zijn, of gewoon een andere verhaaltraditie weten we niet. Het is onbekend of Johannes die andere evangeliën gekend heeft. Als hij ze niet kende kan hij ze ook niet verbeterd hebben.
Marcus baseert zich op een verloren gegane tekst, het lijdensverhaal, en kan ook nog ooggetuigen gesproken hebben. Dat is bij de eindredactie van Johannes, 60 jaar na dato in – vermoedelijk- klein Azie, niet erg waarschijnlijk.
Mattheus en Lucas zijn maar voor een deel van Marcus afhankelijk. Ze hebben beide de bron Q en ook eigen bronnen die geen van de andere evangelisten hebben. Dat zie je b.v. aan het einde. Waar Marcus ophoudt met het lege graf, (Marcus 9-20 is vrij zeker later ingevoegd), gaan Mattheus en Lucas verder met het verhaal, maar elk op een heel eigen wijze. Ze kunnen dus ook best in het lijdensverhaal zelf eigen bronnen hebben gehanteerd. Het is dan wat al te snel ze als bron geheel te elimineren
Kleine kanttekening: Q is niet gebruikt door Lk en Mt in het lijdensverhaal.
Een aantal vroege theologen (Hippolytus van Rome) en stromingen, zoals de Quartodecimanen, lijken de datum van 14 Nissan over te nemen. Heb je een idee waarom de invloed van de traditie van Johannes zo groot is? Of is er een baseren alle stromingen, inclusief Johannes de Evangelist, zich op dezelfde traditie?
Als het initiatief tot Jezus arrestatie bij Pontius Pilatus lag ligt het toch niet voor de hand dat hij vervolgens ‘zijn handen in onschuld wast’ en een zware crimineel als alternatief aanbiedt. Want feitelijk zegt hij met het tonen van die crimineel: “Kijk, dit is pas een echte boef!”
(Als het allemaal niet uit de duim is gezogen…)
Dat handenwassen staat bij Matteüs, niet in Marcus. Het is elimineerbaar: zoals zo vaak maakt Matteüs het verhaal farizeser dan hij het bij Marcus vond. Waarom bovendien zou een Romein zich bedienen van een farizees gebruik?
Een “verzinsel” zou ik het niet noemen. Eerder zou ik spreken van inkleuring.
Maar Marcus 14:43 is er toch helder over? “… gezonden van de overpriesters, en de Schriftgeleerden, en de ouderlingen. …”
Handdoek weer opgepakt?
Nieuwe blog, nieuwe kansen! 😉
Ik vind het mooi om te lezen. Zelf weet ik heel weinig over het onderwerp. De reacties en discussies zijn een mooi voorbeeld voor mij hoe men bronnen kan interpreteren en uitleggen.
Aangezien de evangelisten handhaven dat Jezus zelf heeft geprofeteerd dat Hij ‘na drie dagen’ zou opstaan, ligt het voor de hand dat de kruisiging eerder heeft plaatsgevonden dan op vrijdag, nl. op donderdag of eventueel zelfs op woensdag; het enige wat vaststaat is dat Hij is opgestaan net vóór het aanbreken van de eerste dag der week; dat Hij snel in een graf werd gelegd omdat de Sabbat begon, hoeft niet te betekenen dat het vrijdag was, naast de wekelijkse Sabbat was er de jaarsabbat op de eerste dag van het feest.
1. Het was in de ogen van de hogepriester geen blasfemie om jezelf messias te noemen; wel om te pretenderen ‘Zoon van God’ te zijn (Matt. 26,63-64).
2. Over de overdracht aan Pilatus:
a. Voor een proces volgens de joodse regels was meer tijd nodig dan er op dat moment was; de executie zou dan na Pasen gevallen zijn, met het gevaar van afstel.
b. Het vellen van een doodvonnis zou de joodse leidslieden cultisch onrein hebben gemaakt, zodat ze geen Pesach mochten vieren. Joh. 18,31 moet dan waarschijnlijk ook gelezen worden als: ‘Het is ons OP DIT MOMENT niet geoorloofd iemand te doden’.
Was Jezus dus niet rond pesach gevangen genomen, dan was hij gewoon gestenigd.
Je schrijft: Mijn tweede reden is dat we kunnen verklaren waarom Marcus het anders vertelt: als Jezus stierf met Pesach, was hij in feite het paaslam. Dat klopt m.i. nu precies niet, want het paaslam werd niet met Pesach geslacht, maar de dag ervoor. Met Pesach werd het beestje gegeten. Dus juist Johannes maakt van Jezus het paaslam, en valt het sterven van Jezus samen met het moment dat de paslammeren geslacht worden. En dan is er nog de mogelijkheid dat diverse stromingen binnen het jodendom een verschillende paasdag hadden (zoals nu binnen de Islam er discussie is over wanneer precies de Ramadan ophoudt…)